СОЗАҚ АУДАНЫНДА ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ: ТАБИҒАТПЕН ҮНДЕСТІК ЖОЛЫНДА

Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен қолға алынған «Жасыл Қазақстан», «Таза Қазақстан» сияқты ұлттық экологиялық бағдарламалар бүгінде өңірлерде кеңінен жүзеге асырылуда. Соның ішінде Түркістан облысына қарасты Созақ ауданы – экологияны қорғау, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және жасыл болашаққа бағытталған шаралар кешенін іске асырып отырған аймақтардың бірі.

ТАРИХИ ЖӘНЕ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ КОНТЕКСТ

Созақ ауданы – Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан, табиғи ландшафты алуан түрлі әрі бай өлке. Аудан шөлейт және жартылай шөлейт белдеуде орналасқанымен, өзен-көлдері, таулы аумақтары мен жайылымдық жерлері экологиялық тұрғыдан маңызды. Кеңестік кезеңде және одан кейінгі жылдары табиғатқа тиген антропогендік қысым аймақта су ресурстарының азаюына, топырақ эрозиясына, өсімдік жамылғысының сиреуіне әсер еткен. Осы жағдайлар қазіргі таңда табиғатты қорғау, қалпына келтіру және экологиялық тепе-теңдікті сақтау шараларын жүйелі жүргізуді талап етеді.

ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ

Созақ өңірінің басты табиғи ресурстары – су, топырақ, жайылым және биоалуантүрлілік. Осы ресурстарды сақтап, дұрыс пайдалану – қоршаған ортаны қорғаудың негізгі бағыттарының бірі.

Аудандағы Шу, Үшбас, Боқтықарын өзендері мен Ақсүмбе, Қызылкөл, Ақжар сияқты көлдер – экожүйенің тіршілік тамыры. Су қоймаларын ластанудан сақтау, ирригациялық жүйелерді жаңғырту, суды үнемдеу технологияларын енгізу – бүгінгі күннің басты талабы. Сонымен қатар, жайылымдық жерлердің деградациясын болдырмау үшін ротациялық мал жаю әдісі, жасанды шабындықтар мен суару жүйелерін дамыту қолға алынуда.

ТАЗА АУЫЛ – ТАЗА ҚОРШАҒАН ОРТА

«Таза Қазақстан» акциясы аясында Созақ ауданының барлық ауылдық округтері мен кенттерінде тазалық пен тәртіпті сақтау мәдениеті қалыптасып келеді. Сенбіліктер ұйымдастырылып, ауыл ішіндегі қоқыс полигондары ретке келтірілуде, қоқысты бөлек жинау жобалары қолға алынуда. Әсіресе Таукент, Құмкент, Жартытөбе, Қарақұр, Тасты сияқты елді мекендерде экологиялық шаралар кешені белсенді іске асуда.

Жергілікті тұрғындардың қатысуымен өткізілетін «Жасыл мекен», «Менің таза көшем», «Экологиялық сағат» сияқты акциялар халықтың экологиялық санасын арттыруға ықпал етуде. Бұл жұмыстар экологиялық мәдениеттің ауылдық деңгейде де нығаюына мүмкіндік береді.

БИОАЛУАНТҮРЛІЛІКТІ САҚТАУ ЖӘНЕ ҚАЙТА ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ

Созақ ауданындағы өсімдіктер мен жануарлар әлемі – ерекше қорғауды қажет ететін табиғи байлық. Жусан, баялыш, қараған сияқты шөлге бейім өсімдіктер мен дала аң-құстары аудандағы экожүйенің тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді. Ал жабайы жануарлардың тіршілігі үшін маңызды орта – сол тұмса табиғаттың өзі.

Қазіргі уақытта аңшылықты реттеу, сирек кездесетін жануарларды қорғау, өсімдіктер дүниесін заңсыз жоюға тыйым салу бағытындағы жұмыстар күшейіп келеді. Сонымен қатар, арнайы қорғалатын аумақтар жүйесін кеңейту мен экологиялық мониторингті жолға қою да күн тәртібінде тұр.

ЖАСЫЛ ЕКПЕЛЕР МЕН КӨГАЛДАНДЫРУ

Аудан бойынша ағаш отырғызу науқаны жыл сайын көктем мен күз мезгілінде өткізіледі. Мектептер, мекемелер мен ұйымдардың аулаларында, ауыл көшелерінде тал егу дәстүрге айналды. «Бір оқушы – бір ағаш», «Жасыл белдеу» сияқты жобалар арқылы экологиялық қозғалысқа балалар мен жастарды тарту жұмыстары жүргізілуде. Құм көшкіндерінен қорғау үшін желден қорғайтын белдеулер жасау – табиғи апаттардың алдын алудың маңызды механизмі.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ КӨПШІЛІКТІ ХАБАРДАР ЕТУ

Қоршаған ортаны қорғаудың ұзақмерзімді нәтижелі болуы – халықтың экологиялық сауаттылығына тікелей байланысты. Осы мақсатта аудан мектептерінде экология пәніне басымдық беріліп, экологиялық үйірмелер мен сабақтан тыс шаралар ұйымдастырылып келеді. Сонымен қатар, экобұрыштар, көрмелер мен ашық сабақтар өткізу арқылы балалардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттыруға жағдай жасалуда.

Аудандық мәдениет үйі мен кітапханаларда экологияға арналған кездесулер, дәрістер мен викториналар өтуде. Бұл бағыттағы жұмыстар тек балалармен шектелмей, ата-аналар мен ересек тұрғындарды да қамтиды.

КЕН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ

Созақ ауданы – еліміздегі уран өндірудің ірі орталықтарының бірі. Таукент кентіндегі өндірістік кәсіпорындар мен шахталардың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету – маңызды мәселелердің бірі. Мемлекеттік және жергілікті органдар бірлесе отырып, уран өндірісінің қоршаған ортаға әсерін төмендету бойынша жұмыстар атқаруда. Бұл орайда қалдықтарды қауіпсіз сақтау, жер асты суларының ластануын болдырмау, рекультивациялық шаралар – негізгі бағыт болып табылады.

БОЛАШАҚҚА БАҒЫТТАЛҒАН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯ

Созақ ауданы қоршаған ортаны қорғау бағытында мынадай болашақ жоспарларды қолға алуда:

• Ауылдарда шағын биогаз қондырғыларын орнату арқылы тұрмыстық қалдықтарды тиімді өңдеу;

• Күн және жел энергетикасын ауылдық деңгейде енгізу;

• Ерекше қорғалатын аумақтар санын арттыру;

• Экотуризм бағыттарын дамыту арқылы табиғатты сақтау мен экономикалық табысты қатар үйлестіру;

• Халықаралық ұйымдармен бірлескен экологиялық жобаларды жүзеге асыру.

СТАТИСТИКАЛЫҚ ДЕРЕКТЕР АРҚЫЛЫ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТАЛДАУ

Созақ ауданында қоршаған ортаны қорғау жұмыстары соңғы жылдары жүйелі сипат алып келеді. 2020 жылдан бастап өңірде жыл сайын кемінде 50 мың түп ағаш отырғызылып, оның ішінде Таукент, Құмкент, Шолаққорған, Жартытөбе елді мекендерінде көгалдандыру көлемі едәуір артты. 2023 жылы аудан бойынша 650 тонна тұрмыстық қатты қалдық жиналып, соның 20 пайызы қайта өңдеуге жіберілген. Бұл – алдыңғы жылмен салыстырғанда 8 пайызға артық. Сонымен қатар, 3 жаңа қоқыс сұрыптау бекетііске қосылып, аудандағы экологиялық қауіп төмендей түсті. Бұл деректер қоршаған орта саласындағы шаралардың тек формалды емес, нақты нәтижелі жүргізіліп жатқанын көрсетеді.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН АҒАРТУ ІСІНІҢ МАҢЫЗЫ

Аудандағы мектептер мен колледждерде экологиялық білім беру жүйесі біртіндеп нығайып келеді. Әсіресе Жастар ресурстық орталығы мен «Жас эколог» үйірмелері арқылы оқушыларға табиғатты қорғау мәдениетін қалыптастыру бағытында ауқымды жұмыс жүргізілуде. 2024 жылы аудан мектептерінде экосабақтар өткізу дәстүрге айналып, табиғат пен адам арасындағы жауапкершілік тақырыбында 60-тан астам ашық тәрбие сағаты өткізілді. Сонымен қатар, «Эко мектеп» жобасы аясында бірнеше білім ордасы күн панельдері мен жаңбыр суын жинау жүйелерін пилоттық режимде іске қосты. Мұндай бастамалар балалардың табиғатқа деген саналы көзқарасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

ЖЕРГІЛІКТІ ҚОҒАМНЫҢ ҚАТЫСУЫ ЖӘНЕ ЭКОБЕЛСЕНДІЛІК

Қоршаған ортаны қорғауда тек мемлекеттік органдар ғана емес, қарапайым ауыл тұрғындары, жастар мен ардагерлер де белсенді. Соңғы екі жылда «Таза ауыл – таза ел», «Менің аулам – менің жауапкершілігім» атты акциялар аясында жергілікті қауымдастықтармен 300-ден астам сенбілік ұйымдастырылды. Құмкент ауылында құрылған «Жасыл белдеу» еріктілер тобы өз қаражатына ағаш көшеттерін сатып алып, ауыл сыртындағы қоқыс алаңдарын абаттандыруға атсалысты. Сонымен қатар, қолөнершілер мен кәсіпкерлер өз өнімдерін экожәрмеңкелерде ұсынып, халықты экологиялық тауар тұтынуға ынталандыруда. Мұның бәрі – қоршаған ортаға деген жауапкершіліктің күшейгенін көрсетеді.

СОЗАҚТАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

Ауданның географиялық ерекшелігі мен бұрынғы өндірістік тарихы бірқатар экологиялық мәселені алға тартады. Әсіресе уран өндірісінің қалдықтары, шөлейттену үдерісі мен жайылым жерлердің тозуы – бүгінгі күннің өзекті түйіндері. Таукент пен Тасты ауылдары маңында бұрын пайдаланылған кен орындарының қалдықтары әлі де толық жойылмаған. Бұл мәселе бойынша жергілікті билік 2025–2027 жылдарға арналған қалдықтарды қалпына келтіру бағдарламасын әзірледі. Сонымен қатар, Боқтықарын, Үшбас, Жылыбұлақ секілді өзендердің арнасын сақтау арқылы суды үнемдеу бағытында нақты жоспарлар қабылданды. Мұндай экологиялық түйткілдерді шешу үшін тек бақылау емес, жергілікті тұрғындарды ақпараттандыру мен жауапкершілігін арттыру маңызды.

ЭКОТУРИЗМ АРҚЫЛЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ

Экотуризм – қоршаған ортаны қорғаудың тиімді тәсілдерінің бірі. Созақ ауданында соңғы жылдары экотуризм нысандары анықталып, бірқатар бағыттарда пилоттық жобалар іске асырыла бастады. Мысалы, Қызылкөл, Ақжар, Үшбас өзені бойы, Ақсүмбе шатқалытуристік әлеуеті жоғары аймақтар ретінде белгіленіп, инфрақұрылымдық жоспарлар жасалды. Бұл табиғи аймақтарда жабайы аң-құсты бақылау, құс көру турлары, экологиялық фотосессиялар сияқты қызметтер ұсынылмақ. Экотуризм арқылы тұрғындар табиғаттың құндылығын көріп, оны сақтауға ынталы бола түседі. Сондай-ақ, бұл бағыт жергілікті халықтың табысын арттырып, экология мен экономика арасындағы үйлесімді дамуға жол ашады.

ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ МЕН САЛЫСТЫРУ: СОЗАҚТЫҢ ҮЛГІ АЛАРЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ

Созақтың табиғи ресурстары мен климаттық жағдайлары Өзбекстанның Науаи облысы немесе Қытайдың Іле-Қазақ автономиялық округіне ұқсас. Бұл аймақтарда шөлейтті аймақтарда көгалдандыру, қалдық суды қайта пайдалану, экотуризм арқылы экономика құру сынды жобалар табысты іске асып жатыр. Қазақстан үшін де осы тәжірибелер үлгі бола алады. Мысалы, Қытайда жасанды жасыл белдеу арқылы бұрынғы шөл дала гүлденген аймаққа айналды. Мұндай модельді Созақтың Бетпақдала шекарасына, немесе Жылыбұлақ бойына бейімдеу – ғылыми әрі экологиялық тұрғыдан пайдалы қадам болар еді. Бұл бағыттағы халықаралық серіктестік – аудандағы экологиялық бастамаларға тың серпін бермек.

Созақ ауданы – табиғи байлығы мен тарихы терең өңір ғана емес, қоршаған ортаны қорғау саласында үлгі бола алатын аймақ. Табиғатпен үйлесімді өмір сүру, экожүйелердің тепе-теңдігін сақтау, болашақ ұрпаққа таза әрі өміршең орта қалдыру – ауданның басты миссияларының бірі. Бұл бағыттағы жетістіктер бір ғана мемлекеттік құрылымдардың емес, бүкіл аудан халқының, еріктілердің, жастар мен кәсіпкерлердің бірлескен еңбегінің жемісі болмақ.