ГЕНДЕРЛІК ЛИНГВИСТИКАНЫҢ ТІЛ ҒЫЛЫМЫ ЖҮЙЕСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ

Қазіргі заманда тіл білімінде жүргізіліп жатқан зерттеулердің əртүрлілігі олардың бір-бірімен байланысы мен шекарасын жəне негізгі өлшемдерін анықтауды талап етеді. Солардың ішінде лингвистикалық зерттеулерге ортақ төрт түрлі ұстанымды атап өтуге болады:

1. Экспансионизм ұстанымы (шекараның жойылуы, шектеудің болмауы, пəнаралық байланыстың кеңеюі);
2. Антропоөзектілік ұстанымы (тілдегі адам мəселесі);
3. Жаңафункционалдық (неофункционалдық) ұстаным (тілді əрекет деп қарастыру оның қолданыс аясын зерттеу);
4. Экспланаторлық ұстаным (түсіндірмелік) [Кубрякова 1995, 207 б.].

Бұлар гендерлік зерттеулерде де қарастырылады. Жеке пəн ретінде қалыптасу барысында түрлі объективті себептер орын алады. Бір жағынан, пəннің əдіснамасын қалыптастыру, сонымен байланысты зерттеу нысанына қатысты жалпы əдістемелік көзқарастардың қалыптасу үдерісі жүреді, екінші жағынан, пəннің ғылыми-танымдық теориясын (эпистемологиясын) қарқынды зерттеу жүргізіледі.

Тіл білімі үшін маңызды жалпы теориялық қағида – жыныстың əлеуметтік-мəдени байланыстылығының тіл мен сөйлеудегі көрінісі. Мұны анықтауға мүмкіндік беретін əдіс-тəсілдер мен əдістемелер тіл білімінде жеткілікті. Тілшілер тарапынан көтеріліп жүрген өзекті мəселелердің бірі де осы – гендерлік лингвистика бағытын қалыптастыру, өзге де ғылым салаларының мəліметтерін пайдалана отырып, дербес пəндік білімді дамыту болып табылады [Халеева 1999, 5 б.].

Гендерлік лингвистика – (ағылш. gender – грамм. тек (род) жəне франц. linguistiques лат. lingua – тіл) гендер мен тілдің өзара байланысын зерттейтін гендер мен лингвистика аралығындағы ғылым саласы.

«Гендерлік лингвистика – біз үшін жаңа ғылым, ал жаңа саланың өзіне тəн мəселелері болады жəне аз емес. Олар:

1. Адам жынысы гендердің тілімен анықталатындығы.
2. Тіл мен жыныстың айырмашылығы, өзара байланыстылығы.
3. Əйел мен ер адам сөзінің жалпы адамдық айырмасы;
4. Əйел мен ер адамның ұлттық-этникалық деңгейдегі айырмасы.
5. Тілдің əлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жік- телуінің өзара байланысы.
6. Əйел мен ер адамның тілдік бірлікті қолдану айырмасы.
7. Əйел мен ер адам сөйлер сөзінде қолданылатын тілдік жəне бейтілдік бірліктер.
8. Əйел мен ер адам беретін мəлімет құрамындағы тілдік жəне бейтілдік бірліктер, т.б.» [Хасанұлы 2002].

Тіл мен тұлғаның, тіл мен қоғамның тілдік қызметі, өзара əрекеттесу заңдылығы гендерлік лингвистиканың əдіснамалық негізі болуы шарт. Гендерлік лингвистиканы қалыптастыратын жайт – адам тілінің синкретті үш қыры: бірі – тілдің ішкі құрылысы, екіншісі – тілге əсер етуші сыртқы жүйе, əлеуметтік факторлар, үшіншісі – тілде көрініс беретін ментальді құрылым, əлемнің жа- нама түрдегі бейнесі. Бұл – əлемнің тілдік бейнесі, тілдік тұлғаның прагматикасы, тіл қолданушының тілдік санасы, ойлаудың этникалық құрылымы, қалыптасу үстіндегі өмір салты, ұлттық мінез-құлық, менталитет [Хасанұлы 2005, 267 б.].

Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта жүргізіледі. Атап айтқанда:

1. Əлеуметтік-лингвистикалық бағыт. Мұнда тілдің əлеу- меттік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара бай- ланысын, əйел мен ер адамның тілдік жəне бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасы, т.б. зерттеледі.
2. Психолингвистикалық бағыт. Мұнда жыныс психи- касына сəйкес əйел мен ер адамның тілдік қарым-қатынасы үдерісіндегі тілдік жəне бейтілдік ерекшеліктерді ажырату, бала тілінің гендерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейро- лингвистиканың байланысы анықталады.
3. Идентификациялық бағыт. Мұнда авторы жасырын (ано- ним) мəтіндерді тексеру арқылы автордың тілдік тұлғасы, жынысы анықталады.
4. Лингвомəдениеттанымдық жəне мəдениетаралық зерт- теулер. Бұл бағытта белгілі бір кезеңде түрлі тілдер мен мəдениет- тердегі андроөзектілік деңгейі белгіленіп, гендердің алатын орны, тіл мен мəдениеттің қоғамдағы орнына сəйкес, гендердің жалпы əрі айрықша белгілері анықталады.

Тілдегі феминистік сын:

6. Маскулиндік зерттеулер, т.б. [Словарь гендерных терми- нов, 2002, 138-139 бб.].

Гендерлік-лингвистикалық зерттеулерде əлеуметтік лингвис- тика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингво-мə- дениеттану, т.б. ғылым салаларының əдіс-тəсілдері өзара байланы- ста тиімді қолданылады. Тіл біліміндегі гендерлік зерттеулер бір- бірімен тығыз байланысты диахронды жəне синхронды қырынан қарастырыла алады.

Əлеуметтік жəне гуманитарлық білімдер негізінде гендерлік теорияны қалыптастыру жай ғана қарапайым теория енгізу емес, бұл көптеген дағдылы, əдеттенген таным-түсініктерді қайта қарастыруға бағытталған мүлдем жаңа теория (Воронина). Кейбір зерттеушілер гендерлік теорияны жаңа ғылыми зерттеу парадиг- масы деп таниды (Рябов). Лингвистикадағы антропоөзектілік бағыт адамның тілдік тұлғасын жан-жақты зерттеуді көздейді. Ал гендер адамға қатысты негізгі өлшемдердің бірі саналады (Кирилина). Бұл ретте ғалым екі жағдайды ескеру қажет деп са- найды. Бір жағынан, тілтану білімін дамытудың қазіргі кезеңінде тілдің «антропобағыттылығын» жалпылай қабылдауға əлі ерте, жеткілікті дəрежеде емес, сондықтан олардың гендерлік жəне метагендерлік деңгейлер шегін ажырату қажет. Екінші жағынан, гендерлік лингвистиканың қалыптасуының бастапқы кезеңінде гендер факторының маңыздылығын əсірелеп көрсету орын алды. Қазірде гендер жеке ғылым салаларының əдіснамалық негізін құрайтын тəсілдердің бірі ретінде қарастырыла бастады [1999].

Лингвистиканың қай саласын алсақ та (семантика, əлеуметтік психолингвистика, дискурс, тілдік қарым-қатынас теориясы) гендер факторының ықпалын анықтап, тілдік құрылымдарды гендерлік тəсіл арқылы зерттеуге болады.

О.Л. Каменская ғылымдағы салалық, салааралық, ғылымдар түйісіндегі зерттеулерді ажыратып, салалық тəсілде жүйеішілік əдістер қолданылатынын, ғылымдар түйісіндегі зерттеулерде басқа ғылым əдістері пайдаланылатынын бірақ əрқайсысы өзіндік ерек- шелігін сақтап отыратынын көрсетеді. Ол тіл біліміндегі гендерлік зерттеулерді салааралық зерттеуге жатқызады, гендердің танылмаған қырларын бір ортаға тұтастыратын жүйелеуші фактор ретінде тілдік тұлғаны (языковая личность) еркектің тілдік тұлғасы, əйелдің тілдік тұлғасы деп бөліп қарастыруды негіздейді.

О.Т. Йокояма тілдегі гендерлік зерттеулердің лингвистикалық деңгейіне назар аудара келіп, гендерлект ұғымын енгізуді ұсынады. Гендерлектілер белгілі бір қарым-қатынас жағдайында көрініс таба- ды. Тілді тұтынушы оған өзінің болмысына сай «еніп, араласа ала- ды» [1996, 38 б.]. Қазіргі уақытта ерекше гендерлік-лингвистикалық əдістер туралы айту қиын. Сол сияқты бұл бағыттың аталуына байла- нысты мəселелер толық шешілді деп те айта алмаймыз. Əлеуметтік ғылымдарда гендеристика, гендерология, гендергетика секілді ғылыми терминдер ұсынылып, пікірталас тудырып жүргені рас, бірақ осы терминдердің нақты біреуі қабылданып, тұрақталған жоқ. Батыстың ғылыми дəстүріне сүйенсек, əр ғылымға қатысты мəселен, философия (психология, əлеуметтану) саласындағы гендерлік зерт- теулер делінеді.

Гендерлік қатынастардың тіл мен сөйлеудегі көрінісін тал- дау барысында гендер көбінесе əлеуметтік-лингвистикалық жəне прагматикалық фактор ретінде танылады. Алайда тіл білімінің басқа салаларын, лексикон мен грамматиканы, тілдік таңба мен сөйлеуші арасындағы қатынас (референция) теориясының мəселелерін, лингводидактика мен лингвомəдениеттануды, тіл тарихын, психолингви- стиканы гендерлік қырынан зерттеп, тіл білімі үшін мəнді деректер алуға болады. Сол сияқты ілгеріде И. Гоффман, М. Фуко еңбектерінде көрсетілгендей, гендердің таңбалар жүйесі (семиотикасы) мен қалыптасқан дəстүрге сəйкестігі қоғамның мəдени ерекшеліктері мен дискурсқа талдау жасау тұрғысынан зерттегенде ғана нəтиже береді.

Гендерлік лингвистика үшін маңыздысы – əлемнің гендерлік бейнесі ұғымының енгізілуі. Əлемнің гендерлік бейнесі əрбір мəдениетке тəн. Əлем бейнесі гендерлік нормалармен, идеалдармен, таптаурындармен байланыстырылады. Гендерлік метафора алуан түрлі қоғамдық жəне табиғи құбылыстарға баға беруде қатысады, оларға үнемі ықпал етіп отырады. О.В. Рябовтың анықтамасын келтірсек, əлемнің гендерлік бейнесі дегеніміз – адам санасында ақиқаттың, яғни заттардың, қасиеттердің, қатынастардың жұптық қарама-қарсылығы арқылы категориялануы жəне жұптардың аталық (еркектік), аналық (əйелдік) бастаумен ассоциацияланаты- нын білдіретін таным-түсініктер жиынтығы. Ендеше, əлем бейнесі, тілдік сана, əлемнің тілдік бейнесі, менталитет ұғымдарына «гендерлік» сын есімін қосып атап, оларды гендерлік қырынан зерттеп-зерделеуге əбден болады.

Тілдік сана ретінде ең алдымен, тілдік құралдар арқылы, яғни сөздермен, тіркестермен, фразеологизмдермен, мəтіндермен, ассоциативтік өріспен, сондай-ақ осы өрістің жиынтығы ретіндегі ассоциациялық тезауруспен көрініс табатын сана бейнелері қарастырылады (Караулов). Сөздің ассоциативтік мағынасына зер сала отырып адамның тілдік санасында əлем бейнесінің құрылымдану көрінісін анықтап, адамзаттық ментальдік ерекшеліктерге талдау жасап, гендерлік компонентпен байланы- сын білуге болады (Леонтьев).

Көп жылдардан бері ерлер мен əйелдердің сөйлеу əрекетіндегі ерекшеліктерді психолингвистикалық қырынан зерттеп жүрген ғалым Е.И. Горошко ассоциативтік тəжірибелеріне гендер ка- тегориясын негіз етуінің себебін былай түсіндіреді: біріншіден, соңғы он жыл көлемінде əлеуметтік ғылымдар саласында, линг- вистикада гендерлік зерттеулер қарқыны күшейе түсті. Қазіргі таңда тіл ғылымында бұл бағыттың бастапқы қалану сатысы толық аяқталды, гендерлік лингвистика тіл білімінің жеке ғылыми бағыты ретінде қалыптасты; екіншіден, əлеуметтік ғылымдар саласында гендерлік зерттеулердің теориялық жəне əдіснамалық қоры жинақталып, пəнаралық сипат алды; үшіншіден, гендерлік фактордың ассоциативтік əрекеттерге ықпалын кешенді зерттеуде жүйеліліктің болмауы себебінен туындап отыр [2003].

Тіл біліміндегі гендерлік зерттеулердің ендігі бір тобы пəнаралық сипатта дамып келеді. Мəселенің маңыздылығы мен күрделілігі, ауқымдылығы ғалымдар назарына іліккен. Сонымен бірге гендерлік белгілердің тіл деңгейлеріндегі көрінісін сипат- тау, «жыныс» ұғымының концептуалдануын сипаттайтын тілдік тəсілдерді анықтау, «əлемнің гендерлік тілдік бейнесін» (гендерлік концепт, гендерлік таптаурындар) белгілеу жəне соларға сəйкес, мəдениетаралық салыстырулар жүргізу гендерлік зерттеулерде өзекті мəселелер қатарында қарастырылады.

Тілді гендерлік қырынан зерттеудің аксиологиялық жəне этномəдени ерекшеліктерін ескере отырып, мəдени доминант- тар рөлін танып-білудің де маңызы зор. Мəдени доминанттарды зерттеу (басқа ғылым салаларының мəліметтерін пайдаланса да) алдымен лингвистикалық білімді игеруді қажет етеді (лексика- лық, фразеологиялық бірліктерді жинап-теру, сөздіктерден, мақал- мəтелдер жинағынан, көркем əдебиеттен, бұқаралық ақпарат құрал- дарынан қажетті мəтіндер жинау). Сол сияқты психолингвистикалық тəжірибелердің нəтижесі ретінде ассоциативтік сөздік матери- алдарын (əсіресе жаңа функционалдық сипаттағы талдауларға) пайдаланудың тиімділігі басым [Кирилина 1999, 79-81 бб.].

Гендерлік зерттеулерде қолданылатын əдіс-тəсілдер: салы- стырмалы əдіс – тілдің ішкі формаларына талдау жүргізу арқылы түрлі тілдерге тəн тұжырымдық ерекшеліктерді айқындау; мəдени маңызды белгілерді сипаттауда «лингвистикалық емес» амалдарды (салт-дəстүрлер, фольклорлық материалдар) пайдалану, олардың Д. О. Добровольский атап көрсеткеніндей, «бейнелілік мəртебе- сінен» гөрі «таңбалық мəртебесін» жоғары қою керек [1997, 41 б.]; өзінөзі бақылау əдісі, сапалық, сандық, статистикалық, əлеуметтік- психолингвистикалық зерттеулер, жобалар жасау, т.б.

Гендерлік лингвистиканың ғылым ретіндегі қалыптасуы əлеуметтік мəні зор ірі проблемаларды қамтитынын ерекше айтуы- мыз керек. Лингвистикалық мəні басым болып келетін материалдар осы əр этносқа гендерлік жорадан қалыптасқан таптаурындарға, дəстүрге байланысты қалыптасып, тілде берік орын алған.

Гендерлік лингвистикадағы биодетерминистік жəне социодетерминистік бағыттар 

Гендерология ғылымында, соның ішінде гендерлік тіл білімінде гендерлік лингвистикалық ерекшеліктердің əлеуметтік əлде биологиялық факторларға қатыстылығы жөніндегі айтыс- пікірлер өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап, күні бүгінге дейін жалғасып келеді.

Адам миының асимметриялық қызметі, яғни еркек пен əйел миы жарты шарларының əртүрлілігі туралы психолингвистер ұсынған ғылыми болжам ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас қалыптастырып, пікірталастар тудырып, əлі де нақты шешімін тап- пай келеді. Солардың бірі биодетерминистер – еркек пен əйел тілінің айырмашылығы табиғилықтың (биологиялық) басым болуынан деп дəлелдеп, эксперименттік тəжірибе нəтижелерін алға тартады. Екіншілері, социодетерминистер – гендерлік тілдік ерекшеліктің болуы əлеуметтік-мəдени факторлардың əсерінен деп түсіндіреді.

Əлеуметтік-психолингвистикалық бағыттағы зерттеулердің басым көпшілігі биодетерминистік жəне социодетерминистік си- патта дамып келеді.

Биодетерминистер еркек пен əйел тілінің айырмашылығын когнитивтік тұрғыдан қарастырып, эксперименттік жолмен дəл- елдеуге тырысады. Биодетерминистік теорияға сəйкес, ер мен əйел- дің сөйлеу əрекеті гормондық жүйенің айырмашылығымен байла- нысты. Сөйтіп, гормондық жіктелім салдарынан болатын когни- тивтік, эмоционалдық жəне физикалық ерекшеліктерді бөліп көр- сетеді. Когнитивтік тұрғыдан алғанда, жыныстық айырмашылық – ер мен əйелдің ментальдік қабілеттерінің əртүрлілігінен көрін- уі мүмкін; эмоционалдық – ер адамның агрессивтілігі мен əйел мінезінің эмоциялылығы, сезімталдығы, қамқорлығы арқылы байқалады; физикалық ерекшелік – əйел жынысына тəн бала туу болса, еркектің дене күшінің басым болуы жыныстық рөлдік жіктелімге əсер етеді.

Социодетерминистер (сол қатардағы феминистік лингвистика, этнолингвистика өкілдері) түрлі мəдениеттерге тəн тілдік қатынас ерекшеліктері мен адамның əлеуметтенуін дəлелге келтіре оты- рып, гендерлік айырмашылықтардың негізі қоғам мен мəдениет əсерінен деген пікірлерінен бұлтартпайды.

Биодетерминизм бағытын жақтаушылар еркек пен əйел миы жарты шарлары асимметриялы деп таниды əрі ғылыми дереккөз ретінде пайдаланып келеді. Мидың бір бөлігінің үнемі зақымдалуы себепті ер мен əйелдің сөйлеу тілінде түрлі өзгерістер байқалған (алғашқы мəлімет жарақат салдарынан ми құрылысы зақымданған емделушіге жүргізілген бақылаудан белгілі болды).

Ғалымдар адам миы жарты шарының нейроанатомиялық сипаттағы айырмашылығы когнитивтік үдерістерге өз əсерін тигізеді деген болжам жасады. Биологиялық айырмашылық, яғни ми жарты шарлары жұмысының ұйымдасуы мен қызметі когнитивтік əрекеттің дихотомиялық өрістеуіне жол салады. Мидың сол жақ жарты шарының нейрондық ұйымдасуы оң жағымен салыстырғанда, бұрын жинақталған мəліметті тез ұсынуға бейімді əрі ол когнитивтік əрекеттерді толық қамтамасыз етіп оты- рады. Əйелдерде тілдік үдерістер үшін мидың оң жақ жарты шары да қатысады. Сондықтан ерлерге қарағанда, əйелдерде сол жақ жарты шары зақымданған жағдайда да сөйлеу қабілеті сақталады. Сол сияқты қыз баланың тіл игеруге, оқуға бейімділігі тəріздес дəлелдер де əйел миы жарты шарларының қатарласып вербалдық қызмет атқаратынын нақтылай түседі. Ер адамдарда ол тек мидың сол жақ жарты шары қызметіне негізделген (Э. Гольдберг, Л.Д. Ко- ста). С. Филипс мұндай деректердің лингвистикалық біліктілікке (лексикалық, грамматикалық білім деңгейі) қатысы жоқ деп санай- ды [Горошко 2005, 237 б.].

Мидың асимметриялық қызметінің ықпалын зерттеу ассоциативтік тəжірибелерде орын алған. Осындай нейролин- гвистикалық зерттеулер мидың асимметриялық қызметі адамның вербалды қабілеттерімен қатар оның жынысына да қатысы бар екендігін көрсетеді. Оған қоса МАҚ (мидың асимметриялық қызметі) ассоциативтік жəне эмоционалдық үдерістерге тікелей əсер етеді. Кейбір ғалымдар МАҚтың əсерін адамның түрлі-түсті бейнелерді қабылдауы барысында анықтаған жөн деп есептейді. Мəселен, эмоционалды стимулдар мен олардан туындайтын эмоциялық реңтер адам миының сол жəне оң жақ жарты шарлары арасындағы белсенділікке тəуелді болады. Бірақ бұл тəуелділіктің болуын айқындайтын басқа да факторлар бар: жыныс, жас т.б. Олардың рөлі мен қызметі əлі де толық зерттелген жоқ. Сонымен МАҚ-ты кешенді зерттеудің бағыттары:

• МАҚ пен ассоциативтік үдерістер арасындағы байланыс;
• МАҚ пен эмоционалды үдерістер арасындағы байланыс;
• МАҚ пен сөйлеу тілі арасындағы байланыс;
• МАҚ пен түр-түсті қабылдау арасындағы байланыс;
• МАҚ пен адам жынысы арасындағы байланыс;
• МАҚ пен адамның жас ерекшелігі арасындағы байланыс. Е.И. Горошко жүргізген ассоциативтік тəжірибелерде түр- түсті білдіретін лексиканы пайдалана отырып, жынысты басқа биоəлеуметтік факторлармен (жасы, білім деңгейі, т.б.) байла- ныстыра қарастырды. Ғалымның дəлелдеуінше, ассоциативтік əрекетке қатысушыларға барынша күшті əсер еткен жыныс факто- ры содан кейін жасы мен білім деңгейі, ана тілі болды.

Ал нейропсихолог Е.Д. Хомская əзірге адам миы жарты шар- ларының асимметриялық ерекшелігін туғаннан болатын не болма- са генотипке байланысты əлде өмір сүру деңгейінде қалыптасып я өзгеріп отыратынын, яғни динамикалық сипатын айқындайтын дəлелді қағидалар жоқ дегенді алға тартады.

Жалпы алғанда, ғылыми дискурста əр бағыттың өзіндік көзқарастары, дəлелдері, болжамдары жетерлік. Гендер – жал- пы ғылыми категория, гендерлік тəсіл кез келген ғылым сала- сында қолданыла алады, бірақ сол саланың əдістерін ескеру қажет [Кирилина 2005, 10-12 бб]. ХХ ғасырдың 60-70 жылдары- нан бастап Батыс Еуропа мен Америкада бастау алған гендерлік- лингвистикалық зерттеулер күні бүгінге дейін қарқынды дамып келеді. Ғалымдар екі мəселеге баса назар аударып отыр: ерлер мен əйелдер тіліндегі гендерлік ерекшеліктер жəне ерлер мен əйелдерге қатысты қолданылатын тілдік бірліктер. Зерттеулердің басым көпшілігі тілдік талдаулар, талдау əдістері арқылы гендердің мəнін ашып көрсетуді көздесе, бірқатары гендердің лингвистика ілімін дамытудағы қызметін анықтауды мақсат етті.

Тілдегі гендерлік асимметриялар типологиясы

Гендер (гендерлік жүйе) əлеуметтік нормалардың уақыт шең- берінде өзгеріп отыруына орай, əр қоғамда əркелкі көрініс береді, бірақ қай кезеңде болса да гендерлік асимметрия сақталып отырады. Мəселен, «ер адамдық» (мужское), яғни ерлерге тəн (маскулиндік) белгілер жағымды, басым мəнінде түсініледі де, «əйелдік» (женское), əйелге тəн (фемининдік) белгілер екінші (реттік) жəне бағынышты мəнде ұғынылады. Гендердің құрылымдық табиғаты да осы қарама- қарсылықты қарсы қойып салыстыруға келіп саяды.

Гендерлік асимметрия – өмірдің түрлі салаларында əлеуметтік жəне мəдени нормаларға сəйкес ерлер мен əйелдерге белгіленген əлеуметтік рөлдердің теңгерімсіздігі. Тілдегі гендерлік асимметрия (тілдегі андроөзектілік) – ер мен əйел жынысын ерекшелейтін тілдік бірліктердің қолданылуындағы біркелкіліктің болмауы. Феминистік лингвистика (феминистік сын) өкілдері мен белгілі постмодернист ғалымдар (Деррида) əлемнің тілдік бейнесі басым түрде ер адамдық көзқарас тұрғысынан, ер субьектісі атынан бағаланып, бағдарланады, ал əйелге қатыстылары обьект түрінде ғана қаралады», басқа», «бөгде» мəнінде ұғынылады не болмаса мүлдем ескерілмейді. Демек, тілдік дүниетаным тек антропоөзектілік (адамға бағытталған) ғана емес, андроөзектілік (ер адамға бағытталған) сипат алған деп түсіндіреді.

Андроөзектіліктің тілдегі көрінісін сипаттайтын белгілер:

1. Адам мен ер адам (еркек) ұғымдарының теңдестірілуі. Еу- ропа тілдерінің көпшілігінде олар бір сөзбен аталады: ағылшынша man, французша home, немісше mann.
2. Əйел тегін (женский род) білдіретін зат есімдердің ер тегі (мужской род) арқылы жасалатындығы, бірақ керісінше еместігі. Көп ретте мұндай туынды сөздердің мағынасы ер тегіне жанама ретінде түсіндіріледі. Ер тегі əйел референтке қолдануға тиімді əрі оның мəртебесін көтереді. Керісінше, ер аталымдарын əйел тегімен белгілеу жағымсыз мəн үстейді.
3. Ер тегін білдіретін зат есімдердің жыныстардың қайсы- сының орнына болса да жұмсала беретіндігі. Соған сəйкес, тілдік қолданыста ер тегіне қатысты формалар жиі қолданылады. Мəселен, мұғалімдер мен мұғалималар (учительницы) туралы сөз қозғағанда, əдетте мұғалімдер деп жалпылама атап өту жеткілікті болып саналады. Сөйтіп көп жағдайда əйел жынысы мүлдем елен- бей қалады.
4. Синтаксистік деңгейдегі байланысу амалы ретінде белгілі бір сөз табына сəйкесті грамматикалық тектің (род) негізге алынатындығы, ал референттің нақтылы жынысы ескерілмейді.
5. Фемининдік жəне маскулиндік бөлінудің қатаң сақталып отыратындығы. Олардың бір-біріне сапалық (жағымды, жағымсыз бағалануы) əрі сандық (ер адамдық белгілердің жалпыадамзаттық сипат алуы) жағынан үнемі қарама-қарсы қойылуының нəти- жесінде гендерлік асимметрия көрініс береді.

Сонымен, тілдегі андроөзектілік – тілдің қоғамдағы əлеуметтік жəне мəдени ерекшеліктерді сипаттауда ер адамдық белгілерді негіз етіп алуымен байланысты, соның ішінде тілде еркектің басым бейнеленуі мен əйелдің қатысын жеке əрекетімен шектеп көрсетуі [Словарь гендерных терминов 2002, 29-30 бб.].

Гендерлік асимметрия ағылшын, неміс тілдерінде жан- жақты қарастырылған. Өзге тілдердегі зерттеулерге қарағанда, андроөзектіліктің деңгейі əр тілде əр түрлі дəрежеде көрінеді. Гендерді тілдік құрылымдауда асимметриялық қатынастардың мы- надай түрлері қолданылады:

• категориалды контрагенттердің біреуінің қатысуынсыз берілетін асимметрия;
• категориалды контрагенттердің мағыналық деңгейінің сəйкессіздігінен көрінетін асимметрия;
• гендерлік жұптық категориялардың іштей құрылымдану асимметриясы;
• белгіленетін жəне белгіленбейтін категория мүшелерінің категориясы (жалған тектік атау, белгіленбейтін субкате- горияның өшірілуі).

Асимметриялық қатынастардың алғашқы екі түрі лексико- графиялық талдаулар негізінде анықталады. Үшінші түрі (гендерлік категориялардың іштей құрылымдануы) лексикографиялық дер- ектерді талдаумен қоса дискурсивтік тəжірибелерге негізделеді. Ал төртінші түрі аз зерттелген əрі сөздіктерде белгіленбеген. Ол гендерлік категориялаудың тілдік жəне ментальдік тетіктерінің өзара əрекеттестігін көрсетіп, көбінесе тілдік қарым-қатынаста (коммуникативтік тəжірибеде) айқындалады.

Гендер түрлі тілдер мен мəдениеттерде түрліше көрінгенімен, асимметриялық қатынастардың этномəдени ерекшелігі аталған үлгілердің өз ішінде белгіленіп, əмбебаптық сипатқа ие болады.

• Гендерлік категориалды контрагенттердің біреуінің қатысуынсыз берілетін асимметрия еркекке қатысты айтылғанда оған параллель əйелге қатысты аталымның болмауы немесе керісінше, əйелге қатысты айтылғанда еркекке қатысты аталымның болмауын білдіреді. Мұны əр тілде қамтылған əйел мен еркек аталымдарына лексикографиялық талдау жүргізіп барып толық көз жеткізуге болады. Мысалы, гейша, донкихот, жігіт, сұлтан, ақсақал, сəукеле, абысын, бəйбіше, т.б. тəрізді гендерлік лакундар түрлі тілдердің этномəдени ерекшелігіне сəйкес түспеуі мүмкін.

Гендерлік лакундарды талдау барысында анықталғандай, ка- тегориалды контрагенттердің біреуінің болмауы көбінесе тарихи жəне əлеуметтік жағдайлармен байланысты түсіндіріледі. Мəдени құрылымданған асимметрияларда гендерлік контрагенттердің ортақ белгілері болғанымен, тілде олардың біреуі ғана категория ретінде тұжырымдалады. Мəселен, ағылшын тілінде family man (отбасы бар ер адам) деп қолданылғанымен, family woman (отбасы бар əйел) деп айтылмайды, өйткені, əйел, ана, жар болу əйелдің жаратылысына тəн құбылыс ретінде танылады. Патриархалдық мəдениетте отбасы табиғи саланың əлеуметтік дамуын білдіреді. Сондықтан аталған категория өзінен-өзі анық болғандықтан вербалды түсінік берілмейді, тұжырымдалмайды. Еркек үшін қамқор əке болу – ізгі іс, бұл түсінік тілдік санада жағымды мəнде тұжырымдалады. Осыған ұқсас жұмыс істейтін əйел/ана, іскер əйел тіркестерінің анықтаушы компоненттері əйел жынысына тəн емес əлеуметтік дамуды аңғартады [Гриценко 2005, 133-134 бб.].

• Гендерлік категориалды компоненттердің мағыналық деңгейінің сəйкессіздігінен көрінетін асимметрияның да өзіндік ерекшеліктері бар.

Орыс тілінде жəне басқа еуропа тілдерінде ер аталымдары белгілі бір мамандық иесін немесе əлеуметтік мəртебені (жағдайды) білдіреді де, əйел аталымдары бағыныңқы мəнде, яғни ер тегінен жасалған автономиялық (елеусіз, аз) категория саналады. Мысалы: «солдат» – «солдатка» (солдаттың əйелі), «декабрист» – «дека- бристка» (декабристің əйелі), «казак» – «казачка» (казактың əйелі/ қызы), сол сияқты итальян тілінде presidentessa («президенттің жұбайы»), норвеж тілінде bispinne («епископтың əйелі»), т.б. гендерлік категориялардың əлеуметтік сатылануының тілдік көрінісі. Гендерлік      категориалды      компоненттердің      мағыналық деңгейінің сəйкессіздігі қазақ тілінде «бойдақ» (орыс тіл. «холо- стяк», ағылш. тіл. «bachelor») сөзі мен «кəрі қыз»(қазақ тіл.), «ста- рая дева» (орыс тіл.), «spinster» (ағылш. тіл.) сөзін қолданудағы бағалауыштық асимметриядан көрінеді. Бұл жерде «кəрі қыз» лек- семасы аталған тілдерде тұрмыс құрмаған əйел туралы жағымсыз коннотация тудырады. Бағалауыштық тілдік асимметрия гендерлік аталымдардың əлеуметтік сатылануынан (социальная ранжирован- ность) жиі байқалады. Айталық, «секретарь» (хатшы) – «секретар- ша» (хатшы, хатшы қыз) кəсіп иесін білдіретін аталымдар еркек пен əйелге белгіленген əлеуметтік рөлдердің теңгерімсіздігін көрсетеді. Ер тегінен жасалған сөз билік пен мансапты, əйел тегін білдіретін сөз тəуелділікті аңғартады. Итальян тілінде де «la secretaria» (се- кретарь) – қызметінен біртіндеп көтерілген партия жетекшісі, кəсіподақ немесе қоғамдық ұйым басшысы (il secretario); мектеп директоры қызметін иеленген (la Directrice) əйел тегін білдіретін атаумен, компания басшысы (il Directore) ер тегін білдіретін ата- умен аталады. Мұндай қолданыстар көп жағдайда əйелдердің белгілі бір кəсіптер аясында ер тегінен жасалған атауларды ерекше бағалайтынына байланысты [Гриценко 2005, 65 б.].

• Жұптық категориялаудың іштей құрылымдануынан туындайтын асимметрия бір-біріне қарама-қарсы гендерлік категориялардың түрлі өрісте түрліше тəсілдермен құрылымдануын білдіреді. Талдауда лексикографиялық материалдармен қоса, тілдік жүйелік жəне дискурсивтік асимметриялар да пайдаланылады.

Феминистік лингвистикалық еңбектерде ағылшын тіліндегі Mr. жəне Mrs./Miss тұлғаларының асимметриясы əлденеше рет сыналғанымен, қолданыста əйелге қатысты форма əйел референттің отбасылық жағдайын білдіреді, еркекке қатысты қолданылатын тұлғада мұндай мəлімет берілмейді. Тіпті Mr. тұлғасына ұқсас əйелге қатысты Ms. тұлғасы енгізілсе де, асимметрия толықтай жойылған жоқ. Зерттеушілердің пікірінше, тілдегі Mrs. жəне Miss тұлғалары қолданыстан шыққанда ғана симметрия болады, бірақ əзірге мұндай өзгеріс байқалмайды. Донн Аткинсон зерттеуінде Канада халқының басым бөлігі əдеттегідей тұрмыстағы əйелге Mrs тұлғасын, тұрмыс құрмаған əйелге Miss, күйеуінен ажырасқан əйелге Ms. деп қолданады екен. Тиісінше, бұл ортада еркекке қарағанда, əйелдің отбасылық жағдайы жоғары бағаланады.

Осыған ұқсас асимметрия түрлерін орыс тілінен де кездестіре- міз, мəселен, «барин» – «барышня» (бариннің əйелі/қызы), «боя- рин» – «боярыня/барышня» (бояр əйелі/қызы), «князь» – «княгиня/ княжна» (князь əйелі/қызы), т.б. Екі жағдайда да гендерлік жұп категориялардың əйелге қатысты сыңары референттің отбасылық жағдайын сипаттайды (тұрмыс құрған – тұрмыс құрмаған). Қазақ тілінде мұндай ерекшелік «хан» – «ханша/ханым» мəртебелік ата- лымдары арқылы көрінеді.

Орыс тілінде «əйел» жəне «қыз» категориалды атауларының когнитивтік үлгісі неке құру қатынасымен айрықшаланады. Ал «мужчина» (еркек) – юноша/парень (жасөспірім, бозбала, жас жігіт) жұбында «жас ерекшелігі» басты өлшем болып саналады [Гриценко 2005, 62-70 бб.].

Гендерлік асимметриялар қазақ тілінің жалқы есімдер жүйе- сінен де көрінеді. Тіліміздегі тілек мəнді əйел есімдері көбінесе «сұлу», «əдемі» семантикалық өрісінен туындайтын сөздерден құралады, сол сияқты əйелдің сыртқы келбетін сипаттайтын (көз, шаш, т.б.) компоненттерден жасалады (Алтыншаш, Сұлушаш, Қарагөз, Ботакөз), бірақ ер адам есімінде қолданылатын «бай» компоненті əйел есімінде кездесе бермейді.

Дискурсивтік тəжірибеде «еркек» сөзімен тіркесетін типтік үлгілерге «жақсы», «жаман» ұғымындағы бағалау тəн емес, ол көбінесе «əйел» сөзімен тіркесетін үлгілерден байқалады, демек, дискурсивтік тəжірибеде əйел жиі бағаланады. Тағы бір ерекшелігі, еркек туралы түсінік бірен-саран тіркесімдерде «адам» сөзімен кодталады. Мысалы, «тамаша əйел» деп айтамыз, бірақ «тамаша еркек» деп қолданбаймыз, оның орнына сəйкесті тіркес – «тамаша адам» дейміз.

Зерттеушілер «еркек», «əйел» категорияларының іштей құрылымдану асимметриясының түрлі стильдік жəне дискурсивтік типтерін ажыратып қарастырады. Жұптық категориялардың гендерлік асимметриясын түрлі тілдердің деректерінен жəне дискурсивтік тəжірибелерінен де кездестіруге болады. Танысу жарнамаларында əдетте əйелдің жастығы, тартымдылығы, үй ша- руасына бейімділігі, ұқыптылығы, жинақылығымен қоса, еріне жағымды, жайдары бола алатын сыпайы мінезі бағаланады да, еркектің кəсібі, білімі, бос уақытын тиімді өткізу мүмкіндіктері, экономикалық тəуелсіздігі жарнамаланады. Ал жаңа үлгідегі жар- намаларда əйелдің психологиялық портреті еркектің дəстүрлі бейнесіне жақындатып берілген: жоғары интеллект, мақсатқа талпынушылық, қоғамдық өмірдің түрлі саласына деген қызығушылық, мансаптық өсу, т.б. Бұл гендерлік категориялардың іштей құрылымдану ұстанымдарының өзара ықпалдастығын дəлелдейді [Городникова 2003, 39-40 бб.].

• Белгіленетін жəне белгіленбейтін категория мүшелерінің асимметриясы (жалған тектік атау, белгіленбейтін субкатегория- ның өшірілуі).

Заттарды бір категорияға біріктіру оларды белгілі бір білімдік өрісте бірдей етіп қарастыруға келе бермейді. Айырмашылық категорияның өз ішінде байқалады, бірақ оның өзі қарама-қарсы категориялармен салыстырғанда мейлінше аз дəрежеде байқалады.

«Еркек» пен «əйел» категориялары   арасындағы   қатынас екі түрлі болады. Қатынастың бірінші түрі – бұл қарама- қарсылардың (оппозициялардың) қарама-қарсылығы. Мұнда қарама-қарсы категориялардың əрқайсысы айырым белгілеріне қарай бір деңгейде қарастырылады (лингвистикада аталған қарама- қарсылықты эквиполенттік деп атайды). Қатынастың екінші түрінде категориялардың біреуі тектік ретінде таңдалады да екіншісін, яғни белгіленетінін анықтайды. Лингвистикалық тəжірибеде бұларды белгіленетін жəне белгіленбейтін, яғни фондық (жасырын) катего- риялар деп ажыратады П. Трейчлер мен Ф. Франк бұларды жалған тектік атаулар деп атайды [Гриценко 2005, 68 б.].

Айталық, ағылшын тілінде грамматикалық тек (род) категори- ясы болмауы себепті мəртебелік аталымдардың, мамандық, кəсіп иесін білдіретін атаулардың жыныстық жіктелімін айқындайтын белгілері жоқ. Бұл категориялаудың аталған түріне қатысты мысалдардың көп кездесетіндігін дəлелелдей түседі. Əрине, категориялаудың бұл тəсілі грамматикалық тек категориясы жоқ ағылшын тілінде кең тарағанымен, басқа да тілдер деректерін зерт- теп салыстыруды қажет етеді.

«Еркек тілі – норма, əйел тілі – нормадан ауытқу» деп дəлелденетін асимметрияның бұл түрі ғылыми дискурста да кездеседі. Соның бірі О. Есперсеннің «Тіл табиғаты: дамуы мен қалыптасуы» атты еңбегінде «Əйел» деп аталатын тарау бар да,

«Еркек» деген тарау жоқ. Ұқсас асимметрия 1990 жылы жарық көрген Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте («Женский язык») жəне Қазақ тілі сөздігінде («Əйел тілі») орын алған.

Орыс тілінде гендерлік аталымдардың басым бөлігі грамматикалық тек категориясына тəн белгілері бойынша ажыра- тылады (летчица (ұшқыш əйел), гражданка (азаматша), т.с.с.). Де- мек, орыс тілінде андроөзектілік деңгейі жоғары емес. Солай бола тұрса да дискурсивтік тəжірибеде кездесетін мына тəрізді мысалдар: «Ол əйел емес, ол – депутат» («Она не женщина, она – де- путат») немесе анекдот мəтініндегі «Поезда орыс, грузин, жəне əйел келе жатыр» («В поезде едут русский, грузин и женщина») гендерлік асимметриялық сипат алған.

Қысқасы, ер тегінің белгіленбейтін фондық сипаты граммати- калық тəсілдермен емес, əлеуметтік себептермен түсіндіріледі. Тіларалық асимметриялар жалпы болмыспен, өмірде бар не жоқ затпен ғана байланысты емес, сондайақ түрлі мəдениет өкілдерінің əлемді түрліше қабылдау, құрылымдау, тұжырымдау ерекшелігімен де байланысты. Орыс тілі мен мəдениетінде (когнитивтік үлгіге сəйкес) жас ерекшелігі мен некелік қатынастар маңызды саналса, ағылшын тілінде феминистік дискурс пен саяси əдептілік (полит- корректность) ықпалымен қалыптасқан нормаларға мəн беріледі. Мысалы, жоғары оқу орнына түсетін талапкерді (абитуриент) орыс тілінде (жасы мен мəртебесіне қарай) девушка (қыз) десе, ағылшын тілінде жас əйелдер young woman (жас əйелдер) дейді, ал girl (қыз) лексемасын қолдану саяси əдепсіздік деп танылады [Гриценко 2005, 70 б.].

Гендерлік асимметриялардың осы тəріздес үлгілерін башқұрт тілінен де кездестіреміз. Халық санасында қыздың жасы мен күйеуге шығып, тұрмыс құру кезеңдерін қамтитын əр түрлі аталым- дар қалыптасқан: ускэн қыз – кəмелет жасына келген қыз, еткен қыз– толысқан, бойжеткен қыз, кейэугэ бирерлек қыз – күйеуге шығатын қыз. Кəмелетке жетіп, толысқан шағында қыз тұрмыс құрмаса онда қарт қыз, ултырып қыз (отырып қалған қыз) категориясына жатқызады. Күйеуге шыққаннан кейінгі ересек шағын қатын (əйел, жұбай, зайып), қартайған кезін эбей, қарсық атауларымен білдірген [Фатыхова 2001, 348 б.]. Гендерлік категориялауда этномəдени сипаттағы асимметриялар арнайы қарастыруды қажет етеді.