СЕЛ ТАСҚЫНДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ

Осы сел кезінздегі кесек тастар үлесі 75 процентке дейін жетіп отыратын кездер болады. Селдердің кенеттен пайда болуларвна және олардың құрамдарындағы бар заттардың өзгерулеріне «су-еңіс» жүйесі әсер ететін болады. Осы кездегі селдердің пайда болуы үрдістері қатты материалдардың тез арада шұғыл өзгерулері орын алады, қозғалу жылдамдықтарының өсуіне және де созылып кетуіне мүмкіндік жасап отырады.

Сел тасқындары өзендердің арналарындағы үлкен еңістіктердің пайда болуларына борпылдақ топырақ мен бөлшектелген материалдардың материалдардың көптігінен, ұзақ жауған нөсерлердің, қарлар мен мұздықтардың тез ерілерінен, биік таудағы биік таудағы өзендерді бұзып шағуынан пайда болады. Селдің алапатты талқандағыш күші өз жолында кездескен барлық гидротехникалық ғимараттар мен бөгеттерді бұзып, жазық пен өзен жағаларын бүлдіреді.

Сел тасқындарының пайда болу себептері:

• таулы аймақтағы толассыз жауын-шашындар;
• қар мен мұздықтардың қарқынды түрде еру процестері;
• тау өзендерінің бөгеттерінің құрылыстарының бұзылулары;
• тау аймағындағы ормандармен оларды кесу, сонымен қатар өсімдіктерді жоюлар;
• карьерлердегі жару жұмыстарының әсері;
• тау-кен өндірістері кезнідегі технологиялардың бұзылу процестері;
• үлкен көлемдегі тау жыныстарының бұзылу үрдістері;
• таулы аймақтарда көп мөлшерлерде су көлемдерінің жиналып қалулары. Қазақстан жерінде орын алатын селдердің қуаты мен қиратушылығы бойынша күші ТМД елдерінің арасында алғашқы орындардың бірін алады. Республикада 300 ден астам белсенді сел бассейндері орналасқан. Ол жерлерде түрлі сипаттардағы 600 ден астам сел белгілері тіркелген. Сел көбінесе қатты жауған нөсер салдарларынан 80 пайызы пайда болады. Ал 15 пайызға жуық селдің пайда болуына мұздықтардың еруі себептерінен орын алатын болса, қар еріген жіне де жер сілкіністері кезіндегі сел тасқындары сирек пайда болады.

Іле мен Жоңғар, Талас Алатауларының жоталарында, сонымен бірге Кетмен және Тарбағатай тауларында орналасқан өзендер Қазақстан жеріндегі сел қаупі жоғары аймақтар қатарына жатқызылады. Жылдың жылы мерзімдерінде (мамыр мен қыркейек айлары аралығында) Қазақстанның таулы аудандарындағы сел тасқындары пайда болады.

Сел тасқындарының түрлері мен ұзақтылығына тоқталатын болсақ, сел ол тау өзендерінің арналарында 3-5 м/с жылдамдықпен биіктіктері 10-20 метрлерге дейін көтерілетін ал кей жағдайларда 40-50 метрге дейін жететін жекеленген толқындармен бірге қозғалатын, су мен үгітілген материалдар қоспаларынан тұратын, қас-қағым сәтте өтіп кететін тау тасқындары, олардың салмақтары 300 тоннадан үлкен тастың өзін оңай домалатып алып кетеді.

Орын алуы мүмкін сел тасқындарының қаупінің белгілері:

• сел қаупы күшті аймақтарда нөсердің қатты ұзақ уақыт жаууы;
• жоғарыда, тау бөктерлерінде орнасқан сел қаупі бар өзендерінің суға толып, арналарын бұзып шығуын тудырады;
• өзендердегі су деңгейлерінің күрт төмендеулері мен олардың жоғарғы жақтарында орналасқан өзендер бөгеттерін бұзылуын көрсететін шұңқырлардың пайда болулары;
• өзендердің бөгеттерінің бұзылуларына алып келетін жер сілкіністерінің орын алатын болады.

Сел тасқындарының тікелей және жақын қаупінің белгілеріне келесілер жатады:

Сел тасқындарының тікелей немесе жақын қауыптерінің белгілері:

• морендік-мұздақ кешеніндегі судың толғандығы туралы ақпараттар мен айғақтар сел қаупі бар арналарындағы ағынның тоқтауы және де күрт бәсеңдеулері;
• биіктіктегі сел қаупі бар арналардан күшті гуілдердің естілуі;
• жел айдаған тастардың соққыларынан топырақтарда дірілдердің пайда болуы;
• судың қатты лайлануын сипаттайтын сел алдындағы тасқындардың пайда болулары.

Сел тасқындары кенеттен пайда болады және де жойқын күшке ие болады, жолындағы кездескен кедергілердің барлықтарын жайпап кететін күшке ие, таудан бурқанып құлайтын сумен және лай, тас аралас қоймалжың ағын. Қазақстан аумағына сел тасқындары көп аймақтарға қауіп төндіреді. Осы сел тасқындарына көп ұшырайтын аумақ ол Алматы обылысының таулы аймақтары болып табылады. Қазақстан Республикасының сел қаупі бар 13 мың шаршы километр болатын сел қаупі жоғары аймақтардың 11 мың км. Алматы облысы алады. Елімізде 1226 сел ошағы бар. Атап өткендей осы жерлердегі сел тасұындарының орын алуына климаттық, метеорологиялық, гидрологиялық, геоморфологиялық және де геологиялық жағдайлар әсер етеді. Бұл факторлардың сел үрдістеріндегі алатын орындары да ерекшеліктеріне байланысты түрлі болып келеді. Сонымен бірге осылардын басқа да сел тасқындарының қалыптасуларына қосалқы факторлар да әсер ететін болады. Сел үрдістерінің көп факторлығы осы таулы аудандардағы түрлі табиғи- климаттық жағдай, таралу сипаттарына айтарлықтай қиындықтарға алып келеді. Кей кездері жауын-шашындар көлемдері мол болады бірақ ол ір жерде әрқалай болып келеді. Себептері әр жерде топырақтың құрамдары әр түрлі болып келеді. Сондықтан да сел тасқындарының пайда болуна әсер ететін себептер көп болып отыр.