СЕЛДІҢ САЛДАРЫН ЖОЮ

Бұзылған автожол көпірлері, «Алматы–Медеу» жол учаскелері, су арналарының бұзылуы, коммуникация, тұрғын үйлер қирады. Жаңбырлы апатты сел генезисі Іле Алатауының солтүстік баурайында түсуінде қарқынды және ұзақ сұйық жауын-биік таулы аймақта бар барынша қолайлы жағдай қалыптастыру үшін сел тығыздығы жоғары қалыптасады. Мұндай жауын- шашынның орын алуы суық ауа массаларына байланысты, олар алдында оңтүстік аудандарына суықтың терең енуі, Орта Азиядан Іле Алатауына ығыстыру жылу аумағына байланысты пайда болады. Нөсер жауын-шашын биік таулы аймақта болған кезде ғана елеулі биіктігі нөлдік кескіні болады (4000 м). Кішігірім жаңбырлы сел генезисі орта таулы Іле Алатаудың солтүстік баурайы аймағында қалыптасады. Олардың сипаттамалары су тасқындарының инфрақұрылымымен алыстырғанда айтарлықтай аз. Зияны мардымсыз. Гляциальді сел селдерді қалыптастыруда олардың қызметімен байланысты мұздықтар арасында ерекше орын алады. Олардың пайда болуы, әдетте, ағымдағы гидрометеорологиялық жағдайға байланысты емес. Гляциальды селді жандандыру кезеңінің құлдырауы мұздануға тән.

Қысқа мерзімді болжау үшін сел құбылыстарына қажет болжамдар санын және жауын-шашынның қарқындылығын, сондай-ақ ауа температурасын есептеу керек. Селдің сыни олардың туындау тетіктерін және процестерді қалыптастыру үшін аймақтық және жергілікті ерекшеліктері бір мезгілде зерделенуі тиіс. Сел жаңбырлы генезисі азаяды, олардың қабатында жауын- шашын болмауы туралы деректер болжамының расталуында қысқа мерзімді болжамдар пайдаланылады. Қазақстанда селді таяудағы онжылдықта қысқа мерзімді болжамдау мүмкіндігі айтарлықтай өсуі екіталай. Профессор М. А. Петросянцаның пікірінше, қауіпті гидрометеорологиялық құбылыстардың таулы жерлерде табысты болжау қашықтығы 25 км аспауы тиіс арасындағы уақыт аралығындағы өлшеулер – 45 мин, су нысандарының гидрологиялық сипаттамаларын өлшеу қателігі  2-3 есе азайтылуы тиіс.

Алайда уақыт өте келе ақпараттан қызмет көрсететін ұйымдарға тиісті шаралар қабылдау үшін қорғау бойынша зиянды әсерден және оны өткізу жөніндегі іс-шаралар ықтимал залалдарды азайту және алдын алу кем болмауы тиіс. Бұл жағдайда алдын ала ескерту ең тиімді болады. Сондықтан әрбір жедел орган қызметінің гидрологиялық болжамдары минималды қауіп төнген жағдайда алдын алу қажет болатын қызмет көрсететін ұйымдарды ұйымдастыра білу керек. Сонымен қатар, қатты қауіп төнген жағдайда ескерту дұрыс жоспарланбауы сұралады. Қысқа мерзімді болжамдар адамдардың өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ, мүмкіндігінше, жылжымалы мүлікке дүлей гидрометеорологиялық құбылыстар болып табылады. Өйткені апатты сел кезінде халықты қорғау бақылау, жақын орналасқан ошақтардың селдің пайда болуын бақылау, алдын-ала ескерту, пайда болу орындарын алдын алу (қиылысы өзен автомобиль жолды, жол орналасқан, жақын өзен, мейрамханалар, автобус аялдамалары және т. б.) Қазсел бекеттері жүйесіне кіреді. Іле Алатау жағдайында физикалық сипаттары үшін уақытты орташа есеппен 20-30 мин-тан 1-1,5 сағат екенін ескерсек Алматы қаласының тұрғынын үшін қауіпті аймақтан шығу 5-10 мин қажет болуы мүмкін, қауіпті апат басталғаны туралы ақпарат алу селеформирования, оның берілу пунктіне жүзеге асыратын ақпаратты талдау бағалау мақсатында оның дұрыстығын, сигнал беру пункттері туралы хабарлау сел қаупі, жеткізу сигнал қауіптілік дейін адамдардың қауіпті аймақтан ең көп дегенде 5-10 мин-та шығару керек. Бұл аталған операцияларды жүзеге асыру адамның қатысуымен орындалуы мүмкін еместігі айқын ұсынылады. Демек, сел қаупі қоса алғандағы мониторинг, қауіпті сигнал туралы халыққа автоматты түрде жеткізу тиіс. Автоматтандырылған мониторинг жүйесі сел қауіпті кезеңінде (мамыр айының ортасынан қыркүйек айының ортасына дейін) тәулік бойы үздіксіз режимде жұмыс істеуі тиіс. Қыс мезгілінде датчиктердің бір бөлігімен станциялар консервирленеді. Кейбір мониторинг станциялары алынуы мүмкін және қоймаларда сақталады. Олардың техникалық қызмет көрсету сол жерде жүргізілуі мүмкін. Сондықтан, мұндай станциялар транспортпен ауысуға қолайлы және жөндеуге ыңғайлы болуы маңызды.

Автоматты хабарландыру жүйелері сел қаупі туралы 5 мин интерваль бойынша тексерілуі тиіс. Автоматты мониторинг жүйесі сел қаупінің жауындық мөлшерлеріне қарай және де маусымдық қар сызығының биіктігі, нөлдік кескіні, топырақ және олардың алдын-ала ылғалданған жай-күйі, өсімдік жамылғысының, қарқындылығы және ұзақтығы, сұйық жауын-шашындардың сипаттарының жағдайлары туралы ақпараттарға негізделуі тиіс. аталған факторлардың кейбір сипаттамалары селдердің пайда болулары тулралы ақпарататрдың жедел банктер жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын жүйеде талданады және жаңартылады. Жедел деректерде сел түсуі болжамында пайдаланылатын есептеулер жасау кезінде қысқа мерзімді болжамдар тікелей бақылау пункттерінде жасалатын болады. Бұл сел сипатын өзгертуге негізделген сипаттамаларын, және оны құрайтын бөлшектер туралы ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Мысалы, ауаның температурасы төмендеуі жауын-шашынды азайтады,, ауаның температурасын өзгеруі нөлдік ереже кескініне сай келеді, биіктігін азайту нөлдік кескіні өзгеруіне әкелуі мүмкін фазалық жауын-шашын құрамының өзгеруіне алып келуі мүмкін, жауын-шашын қатты түрде болуы жер үсті және жер асты суларының ағынды сипаттамаларына әсер етеді, және сел болуының тоқтатуға әкелуі мүмкін.

Құрылыстардың сел тасқындарынан инженерлік қорғау іс-шараларын пайдалана отырып, қорғалатын объектілердің құрылысы өзара байланысты болу қажетті және жұмыстарды апатсыз жүргізу үшін кепіл болуы тиісті. Селге қарсы құбылыстарды жобалау мен селге қарсы іс-шараларды жүргізу барысында құрылыс объектілерінің кешенді тиімділігіне сонымен қатар селдің әсерінен болған зақымдарды азайтуға негізделген іс-шараларға жету талаптарына сай келуі тиісті.

Жекелеген құрылыстар мен қатар іс-шаралар түрлерін талдау техникалық-экономикалық салыстырулар нұсқаулары негізінде жүреді:

а) селге қарсы үс-шараларды жұргізу барысында ауданның құрылыс тұстамасының және табиғат жағдайларының сипаттамаларын;

ә) гидрологиялық өзгерістерді соның ішіндегі жоғарғы немесе төменгі бьефтердегі өзеннің қызулық пен мұздық режимін және обьектінің құрылысы барасында пайда болатын су-мұздары мен тасқындарының сипатының өзгеруі;

б) жоғары бьефтің және өзен үйінділерінің селден кейінгі тасқындардың сонымен қатар күші аз селдердің жиналуын;

в) жұмыстардың жүргізу шараларының, сумен қамту объектілерінің және көлік объектілерінің өзгеруін;

г) уақытша және тұрақты пайдалану шараларын ескере отырып, жүргізілуі тиісті.

Инженерлік қорғау бөлігінің экономикалық әсері қорғауды жүзеге асыруға негізделген шығындарды алаып тастағанда және аймаққа не болмаса құрылысқа қауіпті геологиялық үдерістің нәтижелерінен болмаған зақымның көлемімен анықталады. Селдерден кейінгі үйінді салдарын бағалау және олардың алдын алу мақсатында келесі ұсыныстарды ұсынамыз:

• Таулы аймақтардағы көлдердегі су деңгерлерін қадағалап отыру жұмыстарын, сел ошақтарына келіп түсетін суларды бұру шарттарын ескере отырып жұмыстарды жасау керек.
• Дамыған мемлекеттерде бөгеттер таудың жоғары жақтарына салынады. Ал бізде бөгеттер тау етектеріне салынған. Еуропа елдері мен Қытайда бөгеттерден бұрын, таулардың жоғары жақтарына торланған құрылғылар орнатылады. Осы әдісті біздің елде де қолдануды жүзеге асыру ұсынылады.
• Сел тасқыны салдарынан пайда болатын үйінділердің құрамындағы үлкен, көлемді тастарды ұстап қалатын сел ұстайтын құрылыстардың конструкциясын күшейту керек.

-Үйінділерді аршу кезінде сақтық шараларын орындау мақсатында кинологиялық және де қазіргі кездегі жаңа технологиялық сейсмологиялық дабылдарды оператормен тіркеуге негізделген дыбыстық аспаптар әрекеттерінің қағидасына ие дыбыстық аспапатарды қолдану болып отыр. Осы түрдің аспаптары, ережеге сәйкес үш негізгі элементтен тұрады: қабылдағыш қоңдырғы (дыбысты күшейткіш аспап, тетік); күшейткіш-қайта құрылғыш; шығу құрылғысы (негізгі телефондар, индикаторлар және т.б.).