АҚЖАР КӨЛІ- СОЗАҚ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ БАЙЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЭКОТУРИЗМНІҢ БОЛАШАҒЫ

Оның аумағында орналасқан Ақжар көлі – табиғаттың өзіндік бір тамаша туындысы. Жергілікті халық үшін Ақжар – тіршілік көзі, ал табиғат жанашырлары мен зерттеушілер үшін – экожүйе ретіндегі маңызды нысан. Көлдің экологиялық, экономикалық және туристік әлеуеті оны өңірлік қана емес, ұлттық деңгейдегі маңызды табиғи нысан ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Ақжар көліне байланысты аңыз-әпсана

Жергілікті халық арасында Ақжар көлі туралы бірнеше аңыз-әпсана сақталған. Солардың бірінде көне заманда бұл аймақты қуаңшылық жайлап, жұрт ашаршылыққа ұшыраған деседі. Сол кезде бір әулие қария елге жақсылық тілеп, Алладан жаңбыр жаудыруын сұрап, жалғыз өзі бірнеше күн көл маңында намаз оқыған екен. Ақыры, көктен нөсер жауын жауып, жер бетіне су таралып, ортада осы Ақжар көлі пайда болған дейді. Содан бері халық бұл көлді киелі, шипалы деп есептеп, оның суын емдік мақсатта қолдана бастаған. Аңыздың символдық мәні – табиғат пен сенім арасындағы үйлесімді байланысты бейнелейді.

Географиялық орны мен табиғи сипаттамасы

Ақжар көлі Түркістан облысы, Созақ ауданының батыс бөлігінде, Қарақұр ауылдық округіне жақын маңда орналасқан. Географиялық тұрғыдан алғанда, бұл аймақ Бетпақдала жазығына жақын, шөлейтті климаттық зонада жатыр. Ақжардың орналасуы көктемде қар суымен және маусымдық жауын-шашынмен қоректенуге қолайлы, ал жазда – булануға өте бейім, яғни нағыз ағынсыз көлге тән қасиетке ие.

Көлдің жалпы аумағы шамамен 35–40 гектар аралығында, тереңдігі орта есеппен 1,5–2 метрден аспайды. Айналасы жазық, топырақ құрамы негізінен сор, сортаң және тұзды болып келеді. Көл табаны жазда тартылып, бетіне тұз қабаттары шығып жатады. Бұл – Ақжардың табиғи тұздану үрдісінің айғағы.

Көлдің экономикалық әлеуеті

Ақжар көлі – экономикалық тұрғыдан да аудан үшін маңызды ресурс. Көл маңында шағын ауыл шаруашылық кәсіптері – мал суаруға арналған жайылымдар, шөп шабу учаскелері, кей жылдары балық аулау да дамып келеді. Экотуризм мен демалыс бағыттарының дамуы арқылы бұл аумақ жергілікті кәсіпкерлер мен тұрғындарға қосымша табыс көзіне айналуы мүмкін. Болашақта көл жанында экокемпинг, этнографиялық ауылдар, шағын туристік маршруттар ұйымдастырылса, аймақтың экономикалық белсенділігі арта түсері анық.

Гидрологиялық ерекшеліктері

Ақжар – эндорейлік (ағынсыз) көл. Су көзін негізінен көктемгі қар суы мен жер асты сулары құрайды. Айналасында тұрақты өзен немесе бұлақтар жоқ. Су деңгейінің маусымдық өзгерісі көлдің көлеміне тікелей әсер етеді. Көктемде көл толып, бетін су басып жатқанымен, шілде–тамыз айларында су тартылып, тұзды алаңдарға айналып кетуі мүмкін.

Жер асты суларының деңгейі төмендеген сайын көлдің экожүйесі де біртіндеп өзгеріске ұшырайды. Бұл – тек экология емес, ауыл шаруашылығы мен тұрмыс тіршілігіне де әсер ететін күрделі процесс. Сондықтан Ақжардың гидрологиялық тұрақтылығы – жергілікті халықтың өмір сүру салтына тікелей әсер ететін фактор.

Климаттық өзгерістердің әсері

Климаттың жаһандық өзгеруі Ақжар көліне де өз әсерін тигізуде. Соңғы жылдары жауын-шашынның азаюы мен жер асты сулары деңгейінің төмендеуі көлдің тартылуына себеп болуда. Бұл процесс экожүйе тұрақтылығын әлсіретіп, биологиялық әртүрлілікке қатер төндіреді. Сонымен қатар, булану қарқынының артуы тұздану үрдісін жеделдетіп, флора мен фаунаның жойылып кету қаупін туғызады. Сондықтан климаттық бейімделу стратегияларын әзірлеу – көл болашағы үшін маңызды қадам.

Флора мен фауна

Ақжар көлінің маңындағы биологиялық әртүрлілік – шөлейт табиғатқа тән бейімделген тіршілік иелерінің шоғырланған ортасы. Мұнда өсімдіктер мен жануарлар ерекше климаттық жағдайларға бейімделіп өмір сүреді.

Флора:

• Жусан, сораң, баялыш, аққурай секілді шөлге төзімді өсімдіктер кең таралған;

• Тұзды топырақта өсетін галофитті түрлер – экожүйенің маңызды бөлігі;

• Кей жерлерде камыш, қияқ сияқты су маңындағы шөптесін өсімдіктер кездеседі;

• Өсімдіктер топырақты жел эрозиясынан сақтайды және мал азығы ретінде де маңызы зор.

Фауна:

• Сүтқоректілер: қоян, түлкі, қосаяқ, қарсақ;

• Құстар: көктемде және күзде аққу, үйрек, шағала, қаз сияқты маусымдық құстар ұя салады немесе аялдайды;

• Жәндіктер мен қосмекенділер: су жәндіктері, бақалар және кейбір сирек кездесетін бунақденелілер.

Ақжар көлі – экожүйелік тепе-теңдікті сақтауда маңызды қызмет атқарады. Бұл аймақта тіршілік ететін жануарлар табиғи тізбекті қалыптастырып, биоәртүрлілік пен экологиялық тепе-теңдіктің сақталуына үлес қосады.

Халықаралық салыстыру

Ақжар көлінің табиғи және экологиялық сипаттары әлемдегі бірнеше атақты тұзды көлдермен ұқсас. Мысалы, Қазақстандағы Теңіз көлі немесе Өзбекстандағы Айдаркөл, тіпті АҚШ-тағы Грейт-Солт-Лейкпен салыстыруға болады. Бұл көлдердің барлығы ағынсыз, маусымдық судан қоректенетін және тұздануға бейім экожүйелер. Ақжардың артықшылығы – оның экотуризмге ашықтығы мен зерттелмеген “пәк табиғаты”. Осыған байланысты оны халықаралық туризм картасына енгізуге толық негіз бар.

Экологиялық маңызы

Ақжар – тек су айдыны ғана емес, сонымен қатар табиғи сүзгі, климат реттегіш және тіршілік ортасы. Ол бірнеше маңызды экологиялық функция атқарады:

• Жер асты суларын толықтырады;

• Топырақ ылғалдылығын сақтауға ықпал етеді;

• Аумақтың микроклиматын тұрақтандырады;

• Құстар мен басқа да жануарлар үшін демалу және көбею орны болып табылады;

• Шаруашылық қызметі үшін қосалқы экожүйелік қызмет атқарады (мал суару, шөп шабу, т.б.).

Экожүйеге әсер ететін факторлар – мал жайылымының артуы, бейберекет шөп шабу, қоқыстың тасталуы, көл маңындағы жерлердің игерілуі. Бұл табиғи тепе-теңдікті бұзуы мүмкін, сондықтан сақтық шаралары мен жүйелі бақылау қажет.

Экологиялық қауіптер мен тәуекелдер

Ақжар көлінің болашағына төнетін негізгі қауіптерге мыналар жатады:

• Ауыл шаруашылығының ретсіз кеңеюі;

• Малдың шамадан тыс жайылуы;

• Пластик және тұрмыстық қалдықтардың бақылаусыз тасталуы;

• Құстар мен жануарларға қарсы заңсыз әрекеттер.

Мұндай қауіптерді болдырмау үшін нақты экологиялық мониторинг, қатаң бақылау, жергілікті халықты тарту және тұрақты экобілім беру қажет. Тек осылай ғана көлді табиғи тепе-теңдікте сақтауға болады.

Әлеуметтік-экономикалық маңызы

Ақжар көлі – жергілікті халық үшін тіршілік көзі. Көл маңындағы ауыл тұрғындары оны:

• Мал суаруға;

• Балық аулауға;

• Шөп шабуға;

• Демалуға және табиғат аясында уақыт өткізуге пайдаланады.

Ақжар – ауыл шаруашылығының бір бөлігі. Көл жағалауы – малға жайлы шөпті аймақ, ал кей жылдары көл маңында шағын шабындықтар да қалыптасады. Сонымен қатар, тұз қабаттары кейбір тұрғындар үшін емдік қасиетке ие.

Жергілікті тұрғындардың көл маңындағы табиғатты пайдалану мәдениеті – дәстүр мен табиғи тепе-теңдіктің үйлесімін көрсетеді.

Ғылыми зерттеу мүмкіндіктері

Ақжар көлі – биология, экология, геология, климатология салаларындағы ғылыми зерттеулерге таптырмас алаң. Мұнда шөлейтті аймақтың биоценоздары, тұзды топырақтың экологиялық әсері, маусымдық миграцияларға әсер ететін факторлар, климаттың локалды өзгерісі сынды бағыттарда кешенді зерттеулер жүргізуге болады. Жоғары оқу орындары мен ғылыми орталықтар үшін бұл табиғи лаборатория – студенттер мен зерттеушілерге практикалық жұмыс жүргізуге тиімді мүмкіндік береді.

Экотуризм мүмкіндіктері

Соңғы жылдары экотуризм әлемдік трендке айналды. Ақжар көлі – осы бағыттағы ерекше табиғи нысан. Мұнда:

• Құстарды бақылау туризмі (birdwatching);

• Табиғатпен үндес фотоэкспедициялар;

• Экотуристік серуендер;

• Мектеп оқушыларына арналған далалық экскурсиялар ұйымдастыруға болады.

Көл маңындағы табиғи ландшафт, құстар мен өсімдіктер әлемі, тыныштық пен экологиялық таза орта – экотуристер үшін тартымды факторлар. Болашақта:

• Эко-лагерьлер салу;

• Ақпараттық белгілер мен туристік соқпақтар жасау;

• Демалыс аймақтарын ұйымдастыру;

• Жергілікті гидтерді даярлау;

• Жастарды туризм саласына тарту жоспарланып отыр.

Бұл тек экологияны сақтау емес, сонымен қатар ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуына да үлес қосатын бастама.

Тарихи-мәдени контекст

Ақжар көлінің маңында ежелгі малшылар мен көшпенділердің ізі қалған. Тарихи тұрғыдан бұл аймақ – ата-бабаларымыздың қысқы-жайлаулық мекені болған жер. Көл төңірегінде ескі қыстау орындары, құдықтар мен мал жайылымдары әлі күнге дейін табылып отырады. Сонымен қатар, шежірелерде Ақжар маңы белгілі билер мен бақсылардың дем алатын, тазаруға келетін орны ретінде сипатталады. Бұл көл – рухани және мәдени мұраның бір бөлігі.

Ғылыми зерттеулер және білім беру

Ақжар көлі – ғылыми-зерттеу үшін қолайлы нысан. Мұнда экология, география, климатология, орнитология және биология салаларындағы жобалар жүзеге асырылуы мүмкін.

• Мектеп оқушылары көл маңында экологиялық сабақтар өтуде;

• Колледж және ЖОО студенттері үшін далалық тәжірибе алаңы ретінде пайдалануға болады;

• Ғалымдар көлдің тұздану үдерісін, биоалуандылықты зерттеп келеді;

• Орнитологтар маусымдық құстарды есепке алып, олардың көшу маршруттарын қадағалайды.

Бұл – жергілікті экологиялық мәдениетті қалыптастыратын, келешек ұрпақтың табиғатқа жанашырлығын оятатын маңызды бағыт.

Мемлекеттік қолдау және экологиялық жобалар

Ақжар көліне қатысты экологиялық жобалар «Таза Қазақстан» бағдарламасы аясында жүзеге асырылуда. Оның шеңберінде:

• Сенбіліктер мен тазалық акциялары өткізілуде;

• Ағаш отырғызу шаралары қолға алынған;

• Көлді қоршаған ортаға бейімделген инфрақұрылым салу жобалары әзірленуде;

• Құстарға арналған жасанды ұялар орнату жоспарланып отыр.

Болашақта Ақжар көлі табиғи-қорықтық аймақ ретінде арнайы мәртебеге ие болуы мүмкін. Бұл экожүйені қорғап, заңмен бекітілген режим енгізуге мүмкіндік береді.

Ақжар көлі медиа мен туризмде

Соңғы жылдары Ақжар көлі әлеуметтік желілерде, блогтарда және экотуризмге арналған платформаларда жиі атала бастады. Жергілікті туристік клубтар мен белсенділер көлге фоторепортаждар, бейнероликтер түсіріп, оны жұртшылыққа таныстыруда. Бұл қызығушылық көлдің танымалдығын арттырып, оны экологиялық туризм бағытында дамытуға серпін беріп отыр. Медиа арқылы танылған көл – тек туристік нысан емес, экологиялық білім мен насихаттың құралына айналуда.

Ақжар көлі – тек Созақ ауданы үшін емес, бүкіл Қазақстан үшін құнды табиғи мұра. Ол:

• Табиғи экожүйенің сақталуына ықпал етеді;

• Жергілікті халықтың әлеуметтік-экономикалық тіршілігінің бір бөлігі;

• Экотуризм мен білім беру саласында әлеуеті жоғары нысан;

• Биоәртүрлілік пен экологиялық тепе-теңдікті сақтайтын табиғи жүйе.

Ақжар – табиғат пен адам арасындағы нәзік байланысты бейнелейтін ерекше кеңістік. Оны сақтау – келешек ұрпақтың табиғатты көру, тану, сүю мүмкіндігін сақтау. Табиғат – ұлттың ұлы қазынасы, ал Ақжар – сол байлықтың айғағы.