ҚЫЗЫЛКӨЛ – СОЗАҚТАҒЫ ТАБИҒИ ЖАУҺАР

Осы өңірдің табиғи жауһары саналатын Қызылкөл – тек Созақ тұрғындары үшін ғана емес, бүкіл еліміз үшін маңызды экологиялық, орнитологиялық әрі ғылыми нысан. Оның ерекше географиялық орналасуы, сирек кездесетін құс түрлерінің аялдайтын орнына айналуы, табиғи сұлулығы мен экотуризмге әлеуеті оны өңірдің ең құнды табиғи байлықтарының біріне айналдырып отыр.

Географиялық орналасуы мен табиғи ерекшелігі

Қызылкөл – Түркістан облысы, Созақ ауданының солтүстік-шығыс бөлігінде, Қаратау жотасының етегіне таяу жерде орналасқан. Көлдің нақты координаттары: 44.390°N, 69.098°E. Ол теңіз деңгейінен шамамен 380 метр биіктікте орналасқан, әрі тұйық су айдыны саналады. Бұл дегеніміз – көлге өзендер құймайды, оның су балансы жауын-шашын, жер асты сулары мен булануға байланысты өзгеріп отырады.

Көл ұзындығы шамамен 6 км, ені 2,5-3 км, ал орташа тереңдігі 3-5 метрді құрайды. Көлдің жекелеген бөліктерінде тереңдік 8-10 метрге дейін жетеді. Бұл көрсеткіштер оның тектоникалық пайда болуын көрсетеді. Құрғақшылыққа бейім аймақта орналасқан Қызылкөл жыл мезгіліне байланысты көлемін өзгертеді, бұл экожүйедегі биоәртүрлілікке әсер етеді.

Тарихи деректер мен аңыздар

Қызылкөл атауына байланысты ел аузында бірнеше аңыз-әңгіме сақталған. Аңыздардың бірінде көл атауы қызыл түске боялған шөптердің жиі кездесетіндігімен байланыстырылады. Енді бір нұсқада Қызылкөл маңында көне дәуірлерде болған шайқастар кезінде төгілген қаннан кейін көлдің аты “қызыл” деп аталғаны айтылады.

Созақ өңіріндегі көне керуен жолдарының бойында орналасқан бұл көл керуеншілер мен көшпелі халық үшін жазда тынығатын, мал суаратын маңызды аялдама болған. Археологиялық зерттеулер болашақта бұл маңнан қола дәуірі мен ерте темір дәуіріне жататын тұрақтарды анықтауға мүмкіндік береді.

Биологиялық әртүрлілік және флора

Көл маңындағы жер – жартылай шөлейтті ландшафт. Бұл өңірде жусан, сораң, тамариск, баялыш, қараған сынды өсімдіктер өседі. Бұлар топырақты жел эрозиясынан қорғайды, ал көктем-күз маусымында жайылым ретінде қызмет атқарады.

Қызылкөл маңындағы топырақтың тұздануы, батпақты жерлердің болуы сирек өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызған. Сонымен қатар, бұл жерлер экологиялық тепе-теңдікті ұстап тұратын табиғи буфер рөлін атқарады. Мұндай өсімдік жамылғысы көл маңындағы биоәртүрлілікке қолдау көрсетіп, аң-құстардың тіршілік ету ортасын кеңейтеді.

Орнитологиялық маңызы

Қызылкөл – Қазақстандағы маңызды құстар қоныстану аймақтарының бірі ретінде BirdLife International және қазақстандық орнитологтар тарапынан тіркелген. Көл – жыл сайын ондаған мың құстың көктем мен күздегі миграциясы кезінде аялдайтын орны.

Мұнда тіркелген негізгі құс түрлеріне мыналар жатады:

• Қызғылт қоқиқаз (Phoenicopterus roseus)

• Бірқазан (Pelecanus onocrotalus)

• Аққу (Cygnus olor)

• Сұқсыр (Podiceps cristatus)

• Шағала (Larus spp.)

• Қаз және үйрек түрлері

• Жыртқыш құстар: тұйғын, ителгі, күйкентай

Бүгінгі таңда Қызылкөлде 100-ден астам құс түрі тіркелген. Бұл көрсеткіш оның тек аймақтық емес, ұлттық маңызы бар орнитологиялық аймақ екенін көрсетеді. Құс бақылаушылар, фотографтар, табиғат зерттеушілері үшін бұл көл – таптырмас мекен.

Мәдени-рухани мәні

Қызылкөл – тек табиғи нысан ғана емес, жергілікті халықтың өмірімен, наным-сенімімен етене байланысты қасиетті мекен саналады. Көл маңында әртүрлі ұрпақтар жазғы демалыстарын өткізген, көл суы емдік қасиетке ие деген сенім бар. Әсіресе буын ауруларына, тері ауруларына қарсы қолданғандар кездеседі.

Кейбір ауыл қариялары Қызылкөл маңында әруақтарға арнап арнайы мал шалып, табиғаттан тыныштық сұрайтын дәстүрлі рәсімдер жасағанын айтады. Бұл көлдің тек экологиялық емес, рухани-мәдени тұрғыдан да маңызды екенін дәлелдейді.

Экологиялық қауіптер мен мәселелер

Қызылкөл табиғи тұрғыда өте нәзік экожүйе. Соңғы жылдары бірқатар факторлар оның экологиялық жағдайына теріс әсер ете бастады:

1. Климаттық өзгерістер – жауын-шашынның азаюы мен жазғы буланудың күшеюі көлдің су деңгейін күрт төмендетуде.

2. Мал жайылымының артуы – малдың шамадан тыс жайылуы өсімдік жамылғысының жойылуына әкеліп жатыр.

3. Тұрмыстық және құрылыс қалдықтары – адамдардың бейқамдығы мен бақылаусыз әрекеті көл жағалауына зиян келтіріп отыр.

4. Заңсыз аңшылық – сирек кездесетін құстарға қауіп төндіруде.

Мұндай мәселелерді шешу үшін табиғатты қорғау мекемелері мен аудан әкімдігі бірлесіп, келесідей шаралар атқаруда:

• Экологиялық рейдтер мен мониторингтер

• Көл маңын тазалау жұмыстарын ұйымдастыру

• Құстарға арналған паналау аймақтарын белгілеу

• Мектептер мен жастар орталығымен экологиялық акциялар өткізу

Салыстырмалы экологиялық талдау

Қызылкөл – Түркістан облысы аумағындағы тұйық көлдер жүйесінің бірі. Ол табиғи құрылымы мен маңызы жағынан Аралтөбе, Ақкөл, Саумалкөл сынды су айдындарымен салыстырмалы. Алайда Қызылкөлдің бірегейлігі – орнитологиялық биоәртүрліліктің жоғары деңгейінде, шөлейт аймақтағы экожүйенің өмір сүруін қамтамасыз ететін маңызды тіршілік аймағы болуында.

Көптеген көлдер уақыт өте келе кебіп, құрғап кетсе, Қызылкөл табиғи су айдыны ретінде маусымдық өзгерістерге қарамастан, тіршілігін сақтап отыр. Бұл оның гидрологиялық тұрақтылығы мен географиялық тиімді орналасуына байланысты.

Экотуризмді дамыту әлеуеті

Қызылкөлдің табиғи ерекшеліктері мен орнитологиялық құндылығы оны экотуризм үшін тартымды аймаққа айналдырады. Қазіргі таңда бұл бағыт жаңадан дамып келеді, бірақ келешекте мынадай қызметтер ұйымдастыру жоспарлануда:

• Құстарды бақылау алаңдары мен мұнаралар

• Экологиялық соқпақтар мен гид қызметі

• Фото-сафари

• Көл маңында лагерь ұйымдастыру

Алайда бұл қызмет түрлері табиғи ортаны бұзбайтындай, экожүйені сақтауға негізделген қағидаттармен жүргізілуі тиіс.

Ғылыми зерттеулер және танымдық сабақтар

Қызылкөл – ғылыми қауымдастық үшін де аса қызықты нысан. Бұл аумақта төмендегідей зерттеу бағыттары жүргізілуі мүмкін:

• Су сапасын және химиялық құрамын талдау

• Құстардың миграциясын зерттеу

• Шөлейт экожүйелердің динамикасын бақылау

• Климаттық әсерді бағалау

Созақ ауданындағы мектептер мен колледждер Қызылкөл маңында дала жұмыстары мен оқу-танымдық экскурсиялар өткізу арқылы экологиялық білім беру ісіне үлес қосуда. Мұндай тәжірибе жастардың туған өлкеге деген сүйіспеншілігін арттыруға сеп болады.

Су сапасы мен химиялық құрамы

Қызылкөлдің суы тұзды, құрамында натрий, калий, кальций және магний тұздары кездеседі. Су минералдануы орташа деңгейде – бұл өсімдіктер мен кейбір микроағзалар үшін қолайлы орта болып табылады. Су сапасын бақылау бойынша жүргізілген зерттеулерде органикалық ластану белгілері аз мөлшерде ғана байқалған.

Алайда мал қалдықтары мен тұрмыстық ластану қаупі артқан жағдайда бұл тепе-теңдік бұзылуы мүмкін. Сондықтан арнайы зертханалық бақылау жүйесін орнатып, жыл сайынғы химиялық құрамды тіркеу – келешекте маңызды шара болмақ.

Жергілікті халықтың рөлі

Қызылкөл маңындағы ауыл тұрғындары көлді табиғи мұра ретінде құрметтейді. Олар көлге барып демалады, кейбіреулер емдік мақсатта пайдаланады. Сонымен бірге, көл айналасындағы жайылымдар мал шаруашылығына қажеттілік тудырып отыр.

Халық арасында экологиялық білімді арттыру үшін түрлі семинарлар, түсіндіру жұмыстары ұйымдастырылады. Қоршаған ортаны сақтау – халықтың да, биліктің де ортақ міндеті екенін түсіндіру маңызды.

Құқықтық мәртебесі және қорғау қажеттілігі

Қазіргі таңда Қызылкөлдің нақты қорғалатын табиғи аймақ ретінде құқықтық мәртебесі жоқ. Бұл оның биологиялық және орнитологиялық құндылығына сәйкес келмейді. Мамандар мен табиғатты қорғаушылар Қызылкөлге “жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ” статусын беруді ұсынуда. Бұл ұсыныс қабылданса, көлді сақтауға бағытталған заңды тетіктер іске қосылады.

Болашақ жоспарлар мен ұсыныстар

Қызылкөлді қорғау және дамыту мақсатында келесі жоспарлар мен ұсыныстар қолға алынуда:

1. Қызылкөлге ерекше қорғалатын табиғи аумақ (ЕҚТА) мәртебесін беру

2. Экологиялық инфрақұрылым орнату – бақылау пункттері, су өлшеу бекеттері, шлагбаумдар

3. Экотуризм нысандарын құру – демалыс аймақтары, гид қызметі

4. Ғылыми экспедициялар ұйымдастыру – университеттермен келісім арқылы

5. Жастар мен мектеп оқушыларын тарту – экологиялық еріктілер клубтарын құру

Экономикалық әлеует және ауыл шаруашылығындағы рөлі

Қызылкөл маңындағы жерлер – жайылым және маусымдық шабындық ретінде тиімді пайдаланылып келеді. Көл жағасындағы тұзды топырақтар – тұзды шөптермен байытылып, ұсақ мал үшін пайдалы азық көзіне айналады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы үшін жер асты суларының көтерілуі арқылы кейбір егіс алқаптарына ылғал жеткізіледі.

Көлден тұз өндіру, дәрілік балшықтар пайдалану мүмкіндігі туралы да ұсыныстар айтылып жүр. Бұл бағытта ғылыми негіздеме жасалса, Қызылкөл экономикалық жағынан аудан бюджетіне үлес қосатын нысанға айналуы әбден мүмкін.

Қызылкөл – Созақ ауданындағы бірегей табиғи нысан. Оның сұлулығы мен биоалуандылығы – бізге табиғаттың берген байлығы. Осы байлықты сақтау – бүгінгі ұрпақтың басты міндеті. Экологиялық тепе-теңдікті сақтау, сирек кездесетін құстарды қорғау, табиғатты болашаққа аман жеткізу үшін әрбір азамат өз үлесін қоса білуі қажет.

Қызылкөл – бұл табиғатқа деген махаббаттың, болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершіліктің символы.