СОЗАҚ АУДАНЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫ: ТАБИҒАТ ПЕН ТҰРАҚТЫ ДАМУ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРДЕЛІ ТЕПЕ-ТЕҢДІК

ТАБИҒИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Созақ ауданы – Түркістан облысының батыс бөлігінде орналасқан, табиғаты шөл және шөлейт белдеулерге тән. Аудан аумағындағы ең ірі өзендер – Шу мен Боқтықарын. Сонымен қатар, Аққолтай, Қызылкөл, Жылысу, Үшбас сынды уақытша сулы алқаптар мен тұзды көлдер кездеседі. Өсімдіктерден жусан, баялыш, сораң басым. Жануарлардан шөлге бейімделген киік, түлкі, борсық және дала кеміргіштері мекендейді.

Климаты қуаң әрі ыстық. Бұл фактор судың тапшылығына, топырақ эрозиясына және шөлдену үдерісінің күшеюіне себеп болып отыр. Осындай табиғи ерекшеліктер экожүйенің осалдығын арттырып, экологиялық тепе-теңдікті сақтау қажеттігін туындатады.

НЕГІЗГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

Созақ ауданындағы экологиялық мәселелер бірнеше негізгі бағытта көрініс табады:

– Шөлейттену мен топырақ эрозиясы. Мал жайылымының шамадан тыс пайдаланылуы, орман жамылғысының болмауы мен жауын-шашынның аздығы – шөлейттенуді жылдамдатуда.

– Су ресурстарының тапшылығы. Шу өзені мен басқа да уақытша өзендердің деңгейі жыл сайын азайып келеді. Бұл ауыл шаруашылығы мен экожүйенің тіршілігіне кері әсер етуде.

– Қалдықтарды басқару проблемасы. Ауылдық округтерде қатты тұрмыстық қалдықтар жиналып, сұрыпталмай тасталуда. Ресми полигондардың саны шектеулі әрі санитарлық талаптарға сай емес.

– Уран өндірісінің салдары. Ауданда уран өндірумен айналысатын кәсіпорындардың қызметі кезінде жердің, судың және ауаның ластану қаупі байқалады. Әсіресе жер асты суларының радиациялық ластануы – қоғамда алаңдаушылық туғызатын факторлардың бірі.

СУ РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ

Су – Созақ экологиясының күре тамыры. Алайда, климаттың өзгеруіне байланысты су тапшылығы жылдан-жылға ушығып келеді. Шу өзенінің деңгейі төмендеп, маусымдық өзендер көктем мен күзде ғана ағып өтеді. Бұған қоса, ауыл шаруашылығы саласындағы ескі суару жүйелері судың 30-40%-ын ысырап етеді.

Мамандар аймақтағы ұсақ көлдер мен жерасты суларының қорын тиімді пайдалану, су үнемдеу технологияларын енгізу және каналдарды цифрландыру арқылы мәселені шешуді ұсынып отыр.

ТҰРМЫСТЫҚ ҚАЛДЫҚТАР ЖӘНЕ ТАЗАЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ

Ауданда қалдықтарды басқару жүйесі жеткілікті дамымаған. Көп ауылдарда арнайы тұрмыстық қалдықтарға арналған жәшіктер жоқ немесе ескірген. Қоқыс полигондары көбіне ашық, желмен ұшып жатқан қалдықтар жергілікті ландшафтқа зиян келтіруде.

Жергілікті әкімдік тарапынан 2025 жылға дейін қатты тұрмыстық қалдықтарды басқарудың өңірлік схемасын жаңарту, ауылдарда экобекеттер орнату, сұрыптау жүйесін енгізу бойынша жұмыс жүргізілуде.

ТУРАҚТЫ ДАМУҒА БАҒЫТТАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛАР

Экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін Созақ ауданында бірнеше мемлекеттік және жергілікті бағдарламалар жүзеге асырылуда:

– «Таза Қазақстан» экологиялық акциясы аясында сенбіліктер, ағаш отырғызу, экосабақтар, экокештер ұйымдастырылып жатыр;

– «Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасының аясында 2023-2025 жылдары 300 мыңнан астам көшет отырғызу жоспарланған;

– Мектептер мен колледждерде экологиялық тәрбие беру бағдарламалары енгізіліп, жасөспірімдерге табиғатты қорғау туралы курстар өтуде;

– Экотуризм бағытында Ақжар, Аққолтай көлдері маңында арнайы маршруттар әзірленіп, табиғатты қорғау нысандарын танымал ету басталды.

ЗАҢНАМАЛЫҚ РЕТТЕУ МЕН ҚАДАҒАЛАУ

Қазақстан Республикасының «Экологиялық кодексі», «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңы және басқа да нормативтік актілер жергілікті деңгейде де іске асырылып отыр. Созақ ауданында табиғатты қорғау инспекторлары, экология департаментінің өкілдері табиғатты қорғау ережелерінің сақталуын бақылайды.

Экологиялық құқықбұзушылықтар үшін айыппұл санкциялары енгізілгенімен, халық арасында ақпараттандыру мен экологиялық мәдениет деңгейін арттыру маңыздырақ болып тұр.

ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫСУ ЖӘНЕ БІРЛЕСТІКТІК ЖОБАЛАР

Азаматтық қоғам мен ерікті жастар топтары да экологияны сақтауға белсенді араласа бастады. «Жасыл Ел», «Таза Созақ», «ЭкоБолашақ» сынды бастамалар арқылы экологиялық акциялар, өзен-көл маңдарын тазалау жұмыстары жүргізілуде.

Жергілікті белсенділер мен ҮЕҰ тарапынан «Экомониторинг» мобильді қосымшасы арқылы экологиялық мәселелер бойынша хабар беру жобасы іске қосылды. Бұл – қоғам мен билік арасындағы экологиялық диалогтың артуына себепкер.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МӘНІ

Экологиялық мәселелерді шешуге бағытталған жобалар экономикалық тұрғыдан тиімді болуы тиіс. Жасыл энергетика (күн, жел), тамшылатып суару, органикалық ауыл шаруашылығы – бұл салаларда инвестиция тарту әлеуеті жоғары. Атап айтқанда, Таукент пен Шолаққорған маңында күн электр станцияларын салу жобасы қарастырылуда.

Инвесторларға жеңілдіктер мен инфрақұрылымдық қолдау көрсету арқылы экологиялық тұрғыдан қауіпсіз өндірістерді дамытудың негізі қалануы керек.

БОЛАШАҚ БАҒЫТТАР МЕН ҰСЫНЫСТАР

Созақ ауданының экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін келесі стратегиялық бағыттар ұсынылады:

– Су ресурстарын тиімді басқару жүйесін енгізу;

– Экологиялық ағарту және жастар арасындағы экомәдениетті күшейту;

– Жасыл инфрақұрылым жобаларын кеңейту (жел, күн энергетикасы);

– Қалдықтарды өңдеуге арналған зауыт салу;

– Жергілікті тұрғындарды табиғатты қорғау ісіне кеңінен тарту.

ТАРИХИ КОНТЕКСТ: СОЗАҚ ЭКОЛОГИЯСЫНЫҢ ӨТКЕНІ

Созақ ауданының экологиялық ахуалын түсіну үшін оның тарихи кезеңдеріне көз жүгірту қажет. Кеңес Одағы тұсында бұл өңірде уран өндіру белсенді түрде жүргізілді. Таукент, Қыземшек, Мыңжылқы маңындағы кеніштер табиғи экожүйеге ауыр жүк болды. Жер асты суларының радиациялық ластануы, өндірістік қалдықтардың ашық алаңда сақталуы – осы кезеңнің негізгі экологиялық проблемаларының бастауы еді. Уақыт өте келе бұл мәселелердің салдары экожүйеге ғана емес, адам денсаулығына да теріс әсер етті. Бүгінгі күні бұл жағдайларды қалпына келтіру мақсатында радон мен ауыр металдардың деңгейін бақылау жұмыстары жүргізілуде. Созақтың тарихи экологиясы – қазіргі әрекеттеріміздің негізін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды сабақ.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МОНИТОРИНГ ЖҮЙЕСІ

Қазіргі таңда Созақ ауданында қоршаған ортаның жай-күйін бақылауға арналған мониторинг жүйесі кезең-кезеңімен жетілдірілуде. Аудан аумағында орналасқан метеостанциялар мен экологиялық бақылау бекеттері ауа мен судың құрамын жүйелі түрде тексеріп отырады. Атап айтқанда, Таукент пен Шолаққорған маңында атмосфералық ауадағы шаң бөлшектері мен газдардың (NO₂, CO, SO₂) шекті рұқсат нормадан асуы жиі тіркеледі. Бұл деректер облыстық экология департаментінің дерекқорына енгізіліп, тиісті шаралар қабылдау үшін пайдаланылуда. Сондай-ақ жер үсті және жер асты суларының сапасы да арнайы құралдар арқылы зерттеліп отырады. Алдағы уақытта нақты деректерге сүйене отырып, жедел әрекет ететін автоматтандырылған жүйелер орнату жоспарланған.

ЭКОБІЛІМ БЕРУ МЕН ЖАСТАР ҚАТЫСУЫ

Экологиялық мәдениетті қалыптастыру мектеп қабырғасынан басталуы тиіс. Осы орайда, Созақ ауданында бірқатар мектептерде «ЭкоСабақ» жобасы енгізілді. Бұл бастама аясында оқушыларға табиғатты қорғау, қалдықтарды сұрыптау, жергілікті флора мен фаунаны таныту бағытында практикалық сабақтар өтеді. Сонымен қатар, колледждер мен жастар ұйымдары арасында «Жас эколог», «Жасыл мектеп», «ЭкоПатруль» сынды жобалар белсенді жұмыс істейді. Жыл сайын көктемде өткізілетін «Экоапта» шеңберінде оқушылар мен студенттер сенбіліктерге, ағаш отырғызу шараларына, табиғи ескерткіштерді қорғау акцияларына қатысады. Бұл бастамалар – жастардың экологиялық сана-сезімін арттырып, табиғатқа жанашырлықпен қарауға баулиды.

МЕДИЦИНАЛЫҚ ӘСЕРІ

Созақ ауданының экологиялық ахуалы тұрғындардың денсаулығына да әсерін тигізіп отыр. Кейбір ауылдарда ауыз судың сапасы төмен, ал ауадағы зиянды заттардың деңгейі жоғары болуы тыныс жолдары, асқазан-ішек жолдары ауруларының артуына ықпал етуде. Соңғы бес жылда аудан бойынша аллергиялық аурулар, онкологиялық сырқаттар және тыныс алу жолдарының созылмалы қабынулары бойынша көрсеткіштер өскені байқалады. Денсаулық сақтау мекемелері осыған байланысты профилактикалық тексерулер мен санитарлық ағарту жұмыстарын күшейтті. Болашақта экологиялық-эпидемиологиялық зертханаларды аудан ішінде орналастыру жоспарлануда. Табиғи ортаның адамның өміріне әсері өте жоғары, сондықтан бұл мәселе ауданның даму стратегиясының негізгі бөлігінде тұруы тиіс.

ТУРИЗМ ЖӘНЕ ЭКОТУРИЗМ ӘЛЕУЕТІ

Созақ ауданындағы Қызылкөл, Ақжар, Аққолтай секілді көлдер мен Үшбас, Боқтықарын сияқты өзендер – экотуризмді дамытуға таптырмас орындар. Бұл нысандарда сирек кездесетін құстар мекендейді, ал кейбірі – халықаралық маңызы бар биосфералық резерваттар қатарына қосылуға лайық. Сонымен қатар, Ақбикеш мұнарасы, Қарабура кесенесі сияқты мәдени нысандар табиғи көріністермен үндесіп, тарихи-экологиялық туризм бағытын қалыптастыра алады. Экотуризмді дамыту арқылы тек экологияны ғана емес, ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға да мүмкіндік туады. Болашақта табиғи маршруттар әзірлеп, бақылау алаңдары мен ақпараттық тақталар орнату көзделіп отыр.

ХАЛЫҚТЫҢ ЭКОСАНАСЫ МЕН ҰСТАНЫМЫ

Аудан тұрғындарының қоршаған ортаға деген көзқарасы жылдан жылға өзгеріп келеді. Бұрын тұрмыстық қалдықтарды өзен-көл маңына тастау, табиғи өсімдіктерді жұлмастан жұлу сияқты әрекеттер жиі болса, бүгінде экосана қалыптасып келеді. Бұл бағытта жергілікті әкімдік пен экологиялық ұйымдардың бірлескен жұмысы нәтижесін беруде. Мысалы, Құмкент, Жартытөбе ауылдық округтерінде «Таза ауыл – таза болашақ» атты бастама аясында ай сайын сенбіліктер, қоқыс сұрыптау акциялары ұйымдастырылады. Ауыл үлкендері мен жастар бірлесе отырып туған өлкенің тазалығына жауапкершілікпен қарай бастады. Бұл – экологиялық мәдениеттің артуының көрінісі.

ЖАСЫЛ ЭКОНОМИКА МЕН ЖОБАЛАР

Қазақстанда жасыл экономика тұжырымдамасы енгізілгелі бері Созақ ауданында да бірнеше экологиялық жобалар қолға алынған. Мысалы, күн сәулесі мен жел энергиясын пайдалану арқылы жұмыс істейтін су сорғылары мен жылыжайлар іске қосылуда. Сонымен қатар, биогумус өндіретін шағын кәсіпорындар органикалық тыңайтқыштар шығара бастады. Бұл жобалар экологиялық тұрғыда таза өнімдер беріп қана қоймай, ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтуға да септігін тигізуде. Болашақта экологиялық сертификатталған ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру – ауданның жаңа бағытына айналуы ықтимал.

САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

Созақ ауданының экологиялық жағдайын Түркістан облысының басқа өңірлерімен салыстырғанда ерекшеліктері бар. Мысалы, Түлкібас пен Төлеби аудандары орманды-белдеу аймақтарында орналасқандықтан, ауа сапасы жақсырақ. Ал Созақ шөлейтті аумақта орналасқан және бұрынғы өндірістік нысандардың қалдық әсері әлі сақталған. Дегенмен, қазіргі уақытта Созақта экологиялық жобалардың көптеп жүзеге асуы бұл айырмашылықтарды теңестіру бағытында оң қадам болып отыр. Аудан бойынша атмосфералық ластану индексі төмендеу үстінде, бұл мониторинг көрсеткіштерінде айқын көрінеді.

Созақ ауданы – табиғаты әсем, тарихы терең, бірақ экологиялық сын-қатерлерге толы өңір. Табиғатпен үйлесімді өмір сүру – ауданның әрі тұрақты дамуының, әрі болашақ ұрпақ алдындағы аманаты. Экологиялық ахуалды жақсарту тек әкімдік пен экологтардың ғана емес, әрбір азаматтың, әрбір жастың ортақ міндеті болуы тиіс.

Сондықтан да экология – бәріміздің ісіміз. Ал Созақ табиғаты – біздің ең қымбат қазынамыз.