ҮШБАС ӨЗЕНІ – СОЗАҚ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ, ТАРИХИ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Бұл өлкеде таулы қыраттар, шөлейт дала және сирек экожүйелер тоғысады. Осындай ерекше табиғи аймақта орналасқан Үшбас өзені – тек географиялық нысан ғана емес, аудан экожүйесінің маңызды тіршілік көзі, тарихи мұра, әлеуметтік-экономикалық тірек және болашақ экотуризм орталығы ретінде де маңызға ие. Оның аймақтағы орны ерекше, әрі көпқырлы.

1. Географиялық орналасуы мен табиғи сипаттамасы

Үшбас өзені Қаратаудың солтүстік-шығыс сілемдерінен бастау алады. Оның бастау көздері теңіз деңгейінен 1100–1200 метр биіктікте орналасқан. Өзен Түркістан облысының Созақ ауданындағы бірнеше елді мекендер арқылы ағып өтіп, Қызылкөл су айдынына құяды. Жалпы ұзындығы шамамен 71 шақырымды құрайды, ал су жинау алабы 571 шаршы шақырым шамасында.

Өзеннің арнасы бойлай шөлейтті және жартылай шөлейтті жерлермен өтеді. Жағалауы негізінен тасты және құмды, кей тұстарында сазды топырақпен көмкерілген. Жазық дала мен қыратты жерлер тоғысқан тұстағы өзеннің табиғи ағысы жыл сайынғы қар мен жауын суына тәуелді. Мұндай геоморфологиялық ерекшеліктер Үшбас өзенін ауданның ландшафтық тұрғыда ерекше аймағына айналдырады.

2. Гидрологиялық ерекшеліктері мен маусымдық өзгерістері

Үшбас – маусымдық өзен. Оның ағысы көктемгі қардың еруіне, жауын-шашын мөлшеріне және таулы бұлақтардың белсенділігіне байланысты қалыптасады. Орташа су ағымы – 0,25 м³/с деңгейінде. Сәуір–мамыр айларында су мөлшері ең жоғарғы деңгейге жетсе, жаз айларында өзен арнасы тарылып, кейбір бөліктері мүлде құрғап қалуы мүмкін.

Қаратау сілемдері мен Қызылкөл арасында табиғи су жолын қалыптастыра отырып, Үшбас өзені табиғи реттеуші рөл атқарады. Қызылкөл көлі – маусымдық сулардың негізгі жинақталу орны, сондықтан Үшбас осы көлдің экологиялық тіршілігін қамтамасыз етуде үлкен мәнге ие.

3. Табиғи экожүйесі мен биологиялық әртүрлілігі

Флора

Үшбас өзені маңында шөлге бейімделген өсімдіктер түрлері кең таралған. Олардың қатарына:

• Жусан,

• Сексеуіл,

• Қараған,

• Тамариск,

• Тобылғы,

• Ебелек,

• Кермек,

• Ащылы жыңғыл сынды шөптесін және бұталы өсімдіктер жатады.

Осы өсімдіктер шөлейтті жерлердің эрозияға ұшырамауына, желдің әсерінен топырақтың ұшып кетпеуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, олар жайылымдық жерлердің экожүйелік тепе-теңдігін сақтауда маңызды.

Фауна

Үшбас өзенінің жағалауында тіршілік ететін жануарлар дүниесі де ерекше:

• Құстар: аққу, үйрек, шағала, қаршыға, бөдене.

• Сүтқоректілер: түлкі, суыр, борсық, дала тышқаны.

• Қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылар: бақа, кесіртке, сұр жылан.

• Тұщы су жануарлары: маусымдық кезеңде ұсақ балық түрлері мен су жәндіктері кездеседі.

Көктемгі және күзгі маусымдарда бұл аймақ көптеген құстардың миграциялық аялдамасы ретінде қызмет етеді.

4. Тарихи-мәдени маңызы

Үшбас өзені және оның айналасы ежелгі дәуірлерден бастап адамзат тіршілігіне мекен болған. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде өзен бойындағы Үшбас шатқалында ежелгі адамның тұрақтары табылған. Белгілі археологтар мен зерттеушілердің деректеріне сәйкес, бұл мекен б.з.д. 6–3 мыңжылдықтарға тиесілі.

1958 жылы археологтар тапқан Үшбас үңгірі – тас дәуіріне жататын мәдени қабаттардан тұрады. Мұнда табылған қыш ыдыстар, тас құралдар, ошақ іздері – осы өзен бойында ежелгі адамдардың өмір сүргенінің айғағы.

Сонымен қатар, ауыз әдебиетінде де Үшбас атауы жиі кездеседі. Ертегі, аңыз, жырларда бұл өзен қасиетті мекен ретінде сипатталады. Бұл халық санасындағы тарихи естеліктердің бірі болып табылады.

5. Әлеуметтік-экономикалық рөлі

Аудан халқының басым көпшілігі ауыл шаруашылығымен айналысады. Үшбас өзені:

• Мал жайылымдарын су көзімен қамтамасыз етеді,

• Егіншілікке қосалқы су көзі ретінде пайдаланылады,

• Ауыл халқының тұрмыстық қажеттіліктерін өтейді.

Өзенге жақын елді мекендер – Қарағұр, Қарабұлақ, Тасты ауылдарының тұрғындары осы су көзін маусымдық тұрғыда тиімді пайдаланады. Аудан әкімдігі өзен маңындағы жерлерді суармалы егістікке және шабындыққа айналдыру бойынша жобаларды қолға алуда.

Халықтың экологиялық санасы және жастардың рөлі

Соңғы жылдары Созақ ауданындағы мектептер мен білім беру ұйымдары Үшбас өзеніне қатысты экологиялық білім беру жобаларын іске асыруда. «Туған өлке табиғаты» жобасы аясында оқушылар өзеннің тазалығына үлес қосып, экобақылау шараларына қатысады. Жастар арасында «Менің өзенім – менің болашағым» атты байқаулар ұйымдастырылып, экологиялық мәдениет қалыптастыруға бағытталған іс-шаралар қолға алынған. №5 жалпы орта мектебінің оқушылары өзен жағалауына 300-ге жуық ағаш отырғызған.

6. Экологиялық қауіптер мен сын-қатерлер

Қазіргі таңда Үшбас өзені де басқа табиғи жүйелер сияқты бірнеше экологиялық және антропогендік қатерге тап болып отыр:

• Климаттық өзгерістер: жауын-шашын мөлшерінің азаюы және температураның тұрақсыздығы өзен ағысын әлсіретіп отыр;

• Жер эрозиясы: малдың шамадан тыс жайылуы өзен маңындағы шөп жамылғысының тозуына әкелуде;

• Тұрмыстық ластану: кейбір ауылдық жерлерде өзенге қоқыс тастау фактілері тіркелген;

• Құрылыс және карьер жұмыстары: жол салу, тастар өндіру өзен арнасын бұрып, табиғи тепе-теңдікті бұзуы мүмкін.

Экологиялық қауіптер және оларды шешу

Үшбас өзенінің табиғи тепе-теңдігіне қауіп төндіретін факторлар жылдан жылға артып келеді. Шамадан тыс жайылым – шөп жамылғысын азайтып, топырақ эрозиясын үдетуде. Кей шаруашылықтардың өз бетімен су бұруы өзен арнасының кебуіне әкеп соғуда. Бұдан бөлек, тұрмыстық қалдықтар мен ауылдан шыққан лас сулар да өзен экожүйесіне зиян келтіруде. Осыған қарсы аудан әкімдігі тарапынан өзенге санитарлық қорғаныс белдеуі орнатылып, халық арасында түсіндіру жұмыстары жүргізілуде.

7. Қорғау және сақтау бағытындағы шаралар

Созақ ауданы әкімдігі және экологиялық ұйымдар тарапынан Үшбас өзенін қорғау бағытында бірнеше нақты шаралар жүзеге асырылуда:

• «Таза Қазақстан» акциясы аясында сенбіліктер өткізіліп, өзен жағалауы тазартылды;

• Жастар ресурстық орталығы еріктілермен бірге ағаш егу жұмыстарын ұйымдастырды;

• Су сапасын бақылауға арналған мониторинг жүйесі енгізілді;

• Мектептерде экологиялық білім беру бағдарламалары іске қосылып, экосағаттарөткізілуде.

Су шаруашылығы және инфрақұрылымдық бастамалар

2024 жылы басталған «Үшбас – тіршілік көзі» жобасы аясында өзеннің арнасын тереңдету, жағалауын нығайту жұмыстары жүргізілуде. «Созақ Су Шаруашылығы» МКК-нің бастамасымен бірнеше учаскеге шөмішті бөгеттер орнатылып, су тоқтату және реттеу жүйесі іске қосылды. Бұл жобалар маусымдық суды жинап, оны тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жаңа кюветтер мен арықтар қазылып, егістік алқаптарға дейін су жеткізу жүйесі жаңартылды.

8. Туризм және ғылым үшін әлеуеті

Үшбас өзенінің табиғи ерекшеліктері мен тарихи ескерткіштері оны туризм және ғылыми зерттеу бағытында да маңызды нысанға айналдырады:

• Туризм: шатқал ландшафты, көктемгі гүлдену кезеңі – табиғатты сүйетін туристер үшін тартымды;

• Экология: флора мен фауна құрамын зерттеу арқылы табиғи тепе-теңдікті сақтау жолдары анықталуда;

• Археология: Үшбас үңгірін қалпына келтіріп, туристік-мәдени орталық ретінде дамыту жобалары бар.

Туризм мен экотуризм әлеуеті

Үшбас өзені мен шатқалы – экотуризмді дамытуға таптырмас орын. Ерекше табиғаты, флора мен фауна байлығы, тарихи ескерткіштер – туристер үшін қызықты бағыт. Көктемде қызғалдақтар мен бәйшешектер гүлдеп, шатқал қызыл кілемге айналады. Фотоәуесқойлар мен табиғатсүйер қауым үшін арнайы бағыттар мен бақылау алаңдары салу ұсынылуда. Сонымен қатар, Үшбас үңгірін тарихи-мәдени ескерткіш ретінде туристік нысанға айналдыру жоспары бар.

9. Болашақ даму стратегиялары

2025–2030 жылдарға арналған ауданның даму стратегиясында Үшбас өзеніне қатысты мынадай басым бағыттар көрсетілген:

• Суару инфрақұрылымын жаңғырту – судың тиімді пайдаланылуын арттыру;

• Экологиялық аймақ мәртебесін беру – ерекше қорғалатын табиғи аймақ ретінде тіркеу;

• Көгалдандыру жобалары – өзен маңында ағаш отырғызу және жел эрозиясының алдын алу;

• Туризмді дамыту – демалыс орындары, тақырыптық маршруттар, ақпараттық нұсқаулықтар енгізу;

• Ғылыми зерттеулер жүргізу – өзен экожүйесін сақтау мақсатында университеттермен бірлескен ғылыми жобалар іске асыру.

Ақпараттық насихат және медиа қолдау

Үшбас өзенінің жағдайы туралы түрлі БАҚ-та материалдар жариялануда. «Түркістан ТВ» мен «Otyrar.kz» порталы Үшбас туралы арнайы бейнематериалдар әзірледі. Жергілікті газет беттерінде өзенді сақтау туралы мақалалар жарық көруде. Сонымен қатар, әлеуметтік желілерде жастар экосенбіліктерден тікелей эфир жүргізіп, Үшбас маңайындағы табиғатты қорғауға шақыруда. Мұның барлығы халықтың назарын тартуға және табиғатқа деген қамқорлықты күшейтуге ықпал етуде.

Ұсыныстар мен болашақ жоспарлар

Үшбас өзенін сақтау, дамыту және тиімді пайдалану үшін төмендегідей ұсыныстар енгізіледі:

1. Өзенге экологиялық аймақ мәртебесін беру;

2. Жергілікті деңгейде суды ортақ пайдалану ережесін бекіту;

3. Шағын су қоймаларын салу арқылы маусымдық суды жинау;

4. Туристік инфрақұрылым – демалыс алаңдары, бағыт сілтегіштер, ақпараттық тақталар орнату;

5. «Жасыл белдеу» жобасы аясында өзен бойына ағаш отырғызу жұмыстарын жалғастыру;

6. Әр ауылда Үшбас еріктілер клубтарын құру.

Үшбас өзені – тек бір өңірдің табиғи нысаны емес, бүкіл ұлттың тарихи және экологиялық байлығы. Оның сулары тіршіліктің арнасы болса, жағалауындағы табиғи және тарихи мұралар – өткен мен болашақты байланыстыратын алтын көпір. Бұл өзеннің әрбір тамшысы – дала тіршілігінің нәрі, ауыл өмірінің тамыры.

Осы құндылықты сақтап қалу – әрбір азаматтың парызы. Мемлекеттік мекемелер, экологтар, жергілікті қауымдастықтар және жастар ұйымдары бірлесіп әрекет етсе, Үшбас өзенінің болашағы баянды болмақ. Бізге бұл өзенді келешек ұрпаққа таза күйінде, табиғи байлық ретінде жеткізу – қасиетті міндет.

Үшбас – бұл табиғаттың ғана емес, ұлттық жадымыздың да өзені.