ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГЕНДЕРЛІК ТЕҢДІКТІҢ РӨЛІ

Қазіргі қазақстандық қоғамдағы гендерлік теңдіктің рөлі кеңес дәуіріне дейінгі қоғамдардың көп ұлтты гендерлік дәстүрлері, кеңестік кезеңдегі гендерлік дәстүрлердің ерекшеліктері, гендерлік дәстүрлердің ықпалы сияқты кешегі дәстүрлердің ықпалын ескере отырып қалыптасады. Батыс пен Шығыс, діндарлықтың өсуі, әлеуметтік поляризация, гендерлік теңдік идеяларының таптырмас қолдауымен халықаралық ұйымдардың ықпалының күшеюі және т.б. Осы қайшылықты жағдайларда қазақ қоғамы үшін «әйел теңдігінің» жаңа еуразиялық парадигмасы дамып келеді. Отбасында қалыптасқан өзара әрекеттесу нәтижесінде пайда болған адамдардың көзқарастары гендерлік қатынастар парадигмасының негізі болып табылады. Гендерлік теңдікке қол жеткізу үшін отбасылық және әлеуметтік теңдік басты назарда болуы керек. Отбасындағы жауапкершіліктер қалай бөлінуі керек және іс жүзінде қалай болатыны туралы көзқарас сәйкес келмейді.

Жалпы, халық үй шаруашылығының міндеттері құрмет пен әділ бөлуге лайық толыққанды жұмыс екенін түсінеді. Бірақ көп жағдайда әйелі жұмыс істейді және негізінен үй шаруасымен айналысады, бала тәрбиесімен айналысады.

Ал, ер азаматтардың өздерінің пікірлеріне келер болсақ, онда олардың көзқарастары екіжақты теңдей бөлінеді. Тең жартысы еркек отбасының асыраушысы болып қала береді деп айтса, екінші жақ керісінше әйелдің де орны маңызды деп тұжырымдайды. Осы проблемалардың өздерінен-ақ зерттеу барысынан әйелдерге көшбасшылық қасиет еркектердің тікелей қолдауының арқасында берілетіндігі байқалады. Демек әйел ер адамсыз ешкім емес. Олар қоғамға бірін-бірісіз әсер ете алмайды. Сол сияқты екі жақты толықтырулар арқылы олар қоғамға ықпал жасайды.

Интеллектісі жоғары, бойында лидерлік қасиеті басым әйелдің қоршаған ортасына тигізер пайдасы мол. Бұл тұжырым арқылы ер адамдардан қарағанда, әйелдер көбірек әлеуметтік ортаға пайда әкеледі деп жатқанымыз жоқ. Әйелдердің де саяси мінберден алдыңғы шеннен көрініп, өзгеріс әкеле алатындығын дәлелдегіміз келеді. Қазақ қоғамына да іскер әйелдердің тигізер пайдасы орасан зор. Егер халқымыздың сауаты артып, интеллектісі толық қалыптасқанын қаласақ гендерлік теңсіздіктің белең алуына жол бермеуіміз қажет. Сондай-ақ, гендерлік теңсіздік бай және кедей елдердің әлеуметтік жағдайына байланысты да біркелкі болмайды. Зерттеушілер әйелдердің бет-бейнесі мен нақты әлеуметтік жағдайы жұмыспен қамтылу тұрғысынан алғанда күрделі, қарама-қайшы екендігіне назар аударады. Қоғамда ауқымды жұмыс берушілердің көбісі жұмысқа қабылдар кезде жас мамандарға, оның ішінде әйелдерге басымдылық беретінін атап өткен жөн. Бұл да қоғамның әйел затына деген үлкен сенімі мен сұранысының дәлелі десек артық айтқандық емес. Экономикалық дағдарысты басынан кешіп жатқан елдерге қарағанда жұмыссыз әйелдер саны анағұрлым жоғары. Еліміз де соңғы бес жылдың ішінде жұмыссыз әйелдер пайызы бүкіл жұмыссыздықтардың 57–60 пайызы аралығын қамтыды. Елімізде әйелдер бүкіл халықтың 51 процентін құрайды және ең нарығында бәсекелестігі төмен азаматтар санатына жатады. Әлеуметтік фактіге сүйенер болсақ әйел адамның жұмыссыздығы (ішімдік, нашақорлық және оның салдары баласыздық немесе жарымжан бала туу, жеңіл жүріске салыну) ерекше әлеуметтік проблемаларды тудырады. Көптеген шешілмеген проблемаларға қарамастан қазіргі кезде бүкіл әлемде әйел затына деген көзқарас пен әлеуметтік жағдайы жақсарған. Гендерлік қатынастарды құру бүкіл әлемдік қоғамдастық үшін стратегиялық бағыт болып табылады. Әйелдер қатысқанда ғана жер планетасының тарихы қызықты болмақ. Интеллектісі қалыптасқан, саналы, білікті әйел Қазақстан үшін таптырмас мүмкіндіктердің бастауы.

Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» заңындағы басты принцип отбасындағы жұбайлардың тең құқықтығы болып табылады. Алайда, практика жүзінде көбіне бұл талап орындала бермейді. Қазақстанның отбасы саласындағы әлеуметтік саясаты және қазірігі нақтылы өмір көптеген гендерлік қайшылықтарға толы десек, артық айтқандық емес. Соның көп жағдайында әйелдер ұтылыста қалып отыр. Қалыпты дәстүрлі париархалды қоғамда еркек басшылықта болатын қоғамда еркектің уақыты жұмыс және демалыспен ғана шектелетін. Ал, әйелдер өздерінің тікелей міндеттерінен басқа, отбасының шаруашылығы, сонымен қатар, отбасы мүшелеріне қарау да кіреді. Қазақстанда бұл жағдай бірқатар жақсы жағына қарай түзелді десек те болады. Дегенмен де үй жұмысының барлық ауыртпалығы әйелдің мойнына әлі де болса артылып отыр. Еркектің үй жұмысындағы орны әлі де болса өте аз. Қазіргі жағдайда, әйелдің әлеуметтік жағынан жеңілдік алуы көп алға жылжыды дегенмен, аймақтық және глобальды жағдайда көптеген елдерде әйелдердің дискриминацияға ұшырап отырғаны жасырын емес. Шындығында, әйел мен еркектің теңдігі мәселесі әділетті шешімін толық алды деп айта алмасақ керек. Әсіресе, осы бағыттағы қайшылық ХХ ғасырдың аяғында айқын көрініс тапты. Әрине, бұл ретте де әйелдер ұтылыста қалып отырды. Бұндай әділетсіздік, адамзат баласы жаңа мыңжылдықтың табалдырығын аттағанда көрініс тауып отыр.

Гендерлік саясат – қазір біздің елде көп көңіл бөлетін тақырып. Отбасылық саясаттың осы саласында қандай ілгерілеушілікке қол жеткізілді және қандай да бір өзекті мәселелер бар-жоғына тоқталайық. Гендерлік стратегияны іске асырылған жылдары отбасылық-неке қатынастарында тұрған ерлер мен әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің кеңеюінде оң динамикаға қол жеткізілді. Отбасы міндеттерін еңбек қызметімен ұштастыру мүмкіндіктерін жасау мақсатында еңбек заңнамасында ата-аналардың икемді жұмыс түрлері мен бала күтімі бойынша демалыс алуға құқықтары туралы нормалар бекітілген. Сонымен қатар, әйелдердің, жүкті әйелдердің және баласы (балалары) бар әйелдердің еңбегін реттеу ерекшеліктерін бекітетін нормалар да пайда болды. Осыған орай, балалы отбасыларды қолдау бойынша шаралар кешенінде мемлекет әлеуметтік жәрдемақылар мен көрсетілетін қызметтер арқылы қолдау көрсетеді. Әлеуметтік төлемдер ұсыну жүйесінде бала тууына және бір жасқа толғанға дейін бала күтіміне, мүгедек баланы тәрбиелеушілерге жәрдемақылар, 18 жасқа дейінгі балаларға арналған мемлекеттік жәрдемақы, көпбалалы аналар мен отбасылар үшін арнаулы мемлекеттік жәрдемақы қамтылған.