ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙДА ЖАРАҚАТ АЛҒАНДА КӨРСЕТІЛЕТІН КӨМЕК

Бетінің терісін, ерінінің шырышты тұсы, басы тексеріледі. Маңдайы мен шекесінің терісі сыдырылса немесе қанталап тұрса сүйектік зақымды көрсетеді. Бас сүйек күмбезіндегі қанға жабысып қалған шаш ашық жарақаттың көрінісі болып табылады. Бастың шаш өсетін тұсына абайлап пальпация жасау арқылы ауыру сезімін туғызатын орындарды анықтайды, әдетте бұл жерлерде сүйектің сынған бөліктері сезіледі.

Есі бұзылған немесе жоғалған адам үстіртін тексеріліп, бар күш-жігер оны қауіпсіз түрде емдеу мекемесіне жылдам жеткізуге жұмсалуы керек. Әсіресе тыныс алуын қамтамасыз етіп, демалуын бақылауға қатты көңіл бөлген жөн. Жиі және үстіртін тыныс алу мен денесінің көгеруі тыныс алудың бұзылғанының нышаны. Миға жасалған соққы ауыр болған жағдайда зардап шеккен адам қозып, сырылдап тыныс алады. Киіміндегі құсық дақтары бұл жағдайдың себебінің – құсық массасынан аспирация және тыныс алу жолдарының бітеліп қалғандығының жанама белгісі болып табылады. Мұндай жағдайда тез арада жоғарғы тыныс алу жолдарын бөгде заттан тазартып, оның ашықтығын қалыпқа келтіру керек. Ол үшін жұдырығын түйіп, бір саусағын мойнының астына, ал екіншісін маңдайына қояды. Бұл кезде зардап шеккен адамның басын шалқайтқанда ауызы оңай ашылады. Сосын басын бұрып, ауыз қуысы мен жұтқыншағын саусаққа мұрын орамалын немесе салфетка орау арқылы тазартады. Жағдайы жақсарғаннан кейін емдеу мекемесіне апаратын көлік жеткенше зардап шеккен адамды қырымен жатқызады. Құсық массасынан тұншығу белгілері болмаған жағдайда тыныс алудың бұзылуына тілін жұтып қою себеп болуы мүмкін. Мұндайда зардап шеккен адам тез арада қырына жатқызылып, осы жағдайда ұстап тұрады.

Өзге ашық жарақат алған жағдайлардың барлығында бастың шаш өсетін бөлігін толықтай жабатындай етіп таңғыш салу қажет. Есте сақтайтын бір жәйт, басқа таңғыш салатын кезде зардап шеккен адамның басын көтеріңкі ұстау үшін тағы бір адамның көмекке келуі. Таңғыш өте қарапайым әрі басты бекітілген қалыпта мықты ұстайтындай болға- ны жөн. «Чепец» типті бинттік мақта-дәкелік таңғыш бұл талапқа сай келеді.

Ми жарақаты белгілері байқалмайтын, тек жұмсақ тіндері зақымданған адамдарды амбулаторлық емдеу мекемелеріне жіберуге болады. Ал бас-ми жарақатын алғандар шұғыл түрде ауруханаға жатқы- зылады. Олар жатқызылған күйде тасымалданады және басын қозғамайтындай жағдай туғызу керек. Ол үшін көрпені сақина түрінде орап басына салуға болады. Егер тасымалдау кезінде құсуы мүмкін болса, зембілге бетімен төмен қарап жатқызылады. Әрі кеуде тұсы көрпенің көмегімен сәл биіктеу етіліп, бетін бақылап отыруға мүмкіндік болуы ескеріліп, басын бұрып жатқызады. Құсатын болса көлік қозғалысы тоқтатылып, құсып болғанша күтеді. Бұдан кейін барып ауыз қуысы тазартылып, тыныс алуына кедергі жоқтығына көз жеткізілгеннен кейін қозғалысты жалғастыруға болады.

Кеуденің зақымдануы

Кеуде жарақаты оның әрі қарай жалғасуының өзіндік ерекшеліктері болуымен және түрлі асқынулардың дәл сол мезетте немесе кешірек басталатыны ескеріліп, ауыр жарақаттар қатарына жатқызылады. Олар жабық зақымдану және жарақат деп екіге бөлінеді.

Жабық зақымдану — жұмсақ тіндердің соғылуы, қабырға сыну мен кеуденің қысылуы түрінде болады.

Жұмсақ тіндердің соғылуы кеудеге тиген ауырлығы қатты сезілмейтін соққының немесе кеудемен қатты затқа соғылғанда орын алады және көп жағдайда зардап шегушінің жағдайына кері әсерін тигізбейді. Қабырға ауыр затпен соғудан, биіктіктен құлаудан, сонымен қатар алды-артынан немесе қырынан кеудені қатты қысудан сынып кетеді. Бір немесе бірнеше қабырға қатарсынатын жағдайлар кездеседі.

Егер бір ғана қабырға сынатын болса әдетте оның бөліктері қозғалмай, сол тұста қалады. Ал бірнеше қабырға қатар сынса, сүйектің бойымен қозғалуы орын алады. Әрі сынған сүйектің өткір ұшы өкпеқап қуысының герметикалық тұтастығын бұзып, өкпенің тініне және қабырғалық өкпеқапқа зақым келтіреді. Соның салдарынан өкпенің зақымданған тұсынан өкпеқап қуысына ауа кіреді. Егер өкпе перифериялық бағытта зақымданып, жараның көлемі кішкентай болса, оның шеттері өзі жабылып, өкпеқап қуысына ауа кіруі тоқтайды. Өкпеқап қуысына шамалы ауа жиналуын жабық пневмоторакс деп атайды. Жабық пневмоторакс жағдайында өкпе дем алу және дем шығару актісінен ажырамайтын болғандықтан ол адамның жағдайына айтарлықтай әсер етпейді.

Өкпе тінінің жарылуы үлкен болса немесе ірі бронхтар орналасқан өкпенің орталық бөлігі зақымданса, жарақаттың шеттері тез жабылмайды. Сол себепті әрбір дем алған сайын өкпедегі жарақаттан өкпеқап қуысына ауа кіруі жалғасады және мұндағы ауа қысымы да арта түседі. Өкпенің тесілген тұсынан өкпеқап қуысына ауа үздіксіз келгенімен, ол қайтып сыртқа шыға алмайтын пневмоторакстың бұл түрін кернелген немесе клапандық (қақпақты) деп атайды. Кернелген пневмотораксқа тән сипат — тері астылық эмфизема, яғни өкпеқап қуысынан сынық қабырға сүйегінен зақымдалған қабырғалық өкпеқап арқылы кірген тері астылық жасұнықта ауаның жиналып қалуы.

Жабық пневмотораксқа қарағанда кернеулі пневмоторакс адам өміріне қауіп төндіретін жарақат болып саналады. Өкпеқап қуысындағы ауа қысымының артуы зақымданған өкпені тез қысып тастауы себебінен тыныс алу тоқтайды. Ал жүрек пен ірі қан тамырлары қарама қарсы бетке қарай қозғалып кетеді. Соның нәтижесінде зардап шеккен адамға ауа жетпей, жүрек соғысы нашарлайды.

Кеуденің қысылуы жер сілкінісі, су тасқыны мен басқа да табиғи апаттардан ғимараттар мен нысандардың опырыла құлауынан, сонымен қатар денені қозғалмайтын нәрсеге кенеттен қысудан орын алады. Кеуде қысылғанда көбінесе қабырғалар да қатар сынады.

Кеудені алды-артынан үдемелі түрде қысқан кезде кеудеішілік қысым бірден артып, соның салдарынан күре тамыр қаны кеуденің жоғарғы тұсынан, бастан, мойыннан және ішкі органдардан жүрекке жетпей, тамырларда қан қысымының артуына, бетте, мойында, шырышты органдарда, көздің конъюнктивті қапшығында капиллярлардың жарылуына әкеп соғады.

Мұндай жағдайда көрсетілетін медициналық көмек: зардап шегушінің жарақаты оқиға орнында тексеріліп, оның ауырлық дәрежесі мен жағдайы анықталады әрі емдеу мекемесіне жеткізуге дайындық басталады.

Бастапқы дәрігерлік тексеру кезінде зардап шегуші қиналмай тыныс алатындай және кеуде тұсын толық қарауға мүмкіндік беретіндей етіп оны жартылай отырғызады. Бетінің терісі, еріндерінің шырышты қабаты, көздерінің конъюнктиві тексеріледі. Терісінің көгеруі ауа жетпей, тыныс алуының қиындағанының белгісі. Кеуде тұсындағы сыдырылған тері мен ұйып қалған қанға қарап жарақаттанған жерді білуге болады. Кеудесінің көтеріліп, басылуына қарай тыныс алуын да тексереді. Дем шығарғанда екі жағының біркелкі қозғалысқа түспеуінен зақымданған тұсты анықтауға мүмкіндік береді.

Жарақаттанған жағының кеудесіне абайлап пальпация жасау арқылы ауыру аймағы мен теріастылық эмфиземаға көз жеткізеді. Одан соң қатты ауырсынатын орынды табу мақсатында қабырғалардың бойымен пальпация жасалады. Көп қабырға бірден сынатын жағдайда сынық бөліктерінің крепитациясы (сүйек сықыры) анықталады. Бұдан әрі зардап шеккен адам жай жөтеліп көруі керек. Қан аралас қақырық түсуі өкпенің зақымданғанының айғағы.

Бір-екі қабырғасы сынған жағдайда негізінен кеудесінің белгілі бір тұсының қатты ауыратыны мен дем шығарғанда қатты ауыру сезімі болатынына шағымданады. Ауырғандықтан зардап шегуші үстіртін бірақ жиі тыныс ала бастайды. Алайда тыныс жетімсіздігіне тән нақты белгілер байқалмайды. Қабырғаның бойымен жасалатын пальпация ауыру сезімі тууына қарай сынған сүйекті дәл анықтаудың жолы. Қабырғаның оқшауланған сынығында стационаралық ем-дом қабылдау қажеттілігі туындамайды.

Бірнеше қабырға сынған жағдайда тыныс алу жетімсіздігінің бел- гілері анық байқалады: тыныс алуы жиі әрі үстіртін, мұрын қанатша- лары дем шығарғанда үлкейіп, бетінің терісі көгеріп, сұрланған реңкке енеді. Зардап шегуші тыныс алуын жеңілдету үшін отыруға талпынады. Дем алғанда зақымданған кеуде қуысы сәл кейінірек көтеріледі. Кернелген пневмоторакс кезінде тыныс жетімсіздігінің белгілері неғұрлым анық байқалады.

Кеуденің қысылуы адамның өңінен білінеді: беті, мойыны мен денесінің жоғарғы тұсының терісінде қан құйылуын көрсететін ұсақ нүк- телер пайда болады, кей жерлерде олар бір-бірімен қосылып кетуінен тері тұтастай күрең қызыл, көгерген түске енеді. Қан құйылғанын көз конъюнктивінен дәл байқауға болады.

Кеудесінде жабық жарақаты бар және тыныс алуы қиындаған зардап шегушілердің барлығы шұғыл түрде емдеу мекемесіне жеткізілуі тиіс.

Тасымалдау кезінде қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ауыруды басу үшін сынған қабырғалардың орнынан қозғалмауын қадағалау керек. Дегенмен кеуде қуысы тыныс алу процессіне қатысатындығынан, максималды түрде зақымданған қабырғаларға иммобилизация жасаудың мүмкін емес екендігін ескерген жөн. Бұл жағдайда кеудесін қы- сып тұратын және орап тастайтын таңғыштар салу орынсыз. Өйткені мұндай таңғыш тыныс алуды қиындатуынан ауа жетімсіздігін одан әрі арттырып, кейін өкпенің асқынуына әкеп соғуы мүмкін. Зақымданған қабырғалардың бойымен шатыр жабынына ұқсатып, жабысатын пла- стырьді қолданып, сынған қабырғаларды бекіту әлдеқайда тиімді әдіс болып табылады.

Ауырғанды басуға арналған әсері қатты дәрі-дәрмек пайдаланудың қажеті жоқ, өйткені бұл ауырсыну сезімін басқанымен, өкпені желде- туін басу арқылы тыныс алу тереңдігін төмендетеді, ал бұл тыныс алу жетімсіздігін одан әрі ұлғайтуы мүмкін. Зардап шегушіні жатқызған бойда емдеу мекемесіне тасымалдайды.