ЖҮК ТАСЫМАЛЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ

Екінші жағынан, «көлік» сөзі белгілі бір өндіріс саласын білдіреді.

Көліктің айрықша ерекшелігі – ол ешқандай материалдық объектілерді жасамайды, бірақ олардың тасымалдау деп аталатын кеңістікте қозғалуын қамтамасыз етеді. Адамдар мен заттарды тасымалдаудың өзі көлік өндірісінің өнімі ретінде қарастырылады. Көлік қатынастары көбінесе қатысушы тараптар арасында бірлескен тасымалдау туралы келісімдерге әкеледі [7, 3 б.].

1994 жылғы 21 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» ҚР Заңының 1-бабына сәйкес, «Қазақстан Республикасының көлігі – оның аумағында тіркелген темір жол, автомобиль, теңіз, ішкі су, Қалалық электр, оның ішінде метрополитен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан магистральдық құбыр көлігі».

Электр көлігіне, оның ішінде метрополитенге «тасымалдау» 34-тарауының ережелерін қолдануды болдырмайтын бұрынғы заңнамадан (ҚазКСР АК 364- бабы) айырмашылығы, ҚР АК барлық тасымалдаудың жалпы шарттарын 34- тарауда көзделген азаматтық-құқықтық реттеуге аударады (АК 688-707-бабы).

Ерекшелігі – бұл тек экономикалық тұрғыдан көлік ретінде танылатын магистральдық құбыр көлігі. Оның өнімдері (газ немесе мұнай) тасымалдау шартымен емес, сатып алу-сату немесе жеткізу шарттарымен ресімделеді. Газ және мұнай құбырлары арқылы тасымалдаудың ерекшелігі бұл тасымалдауды тасымалдауға жатқызуға негіз бермейді. Газ бен мұнайды (және басқа өнімдерді) құбыр арқылы тасымалдау заңды міндеттемелер тұрғысынан тасымалдаудан айтарлықтай ерекшеленеді, өйткені бұл міндеттемелер беру және техникалық қызмет көрсету (тасымалдау, сақтау) бойынша міндеттемелер біріктіріледі.

Тасымалдау қатынастарының ерекшелігі қоғамдық қатынастарды нормативтік реттеу тәсілінен басқа, шарттық реттеу де маңызды рол атқарады, ол тасымалдаудың негізгі бөлігі жауапкершілікпен байланысты туындайтын қатынастар.

Сондай-ақ, пошта тасымалы Азаматтық кодексте дербес реттелмейтінін, оларды реттеу көлік туралы заңнамалық актілерде немесе олардан туындайтын ережелерде жүзеге асырылатынын атап өткен жөн.

Қазақстан Республикасының жүктерді тасымалдау кезінде қазіргі кездегі тағы бір мәселе, әуе тасымалында әуежай мен тасымалдаушы арасындағы жүктердің жетіспеушігі мен бүлінуі кезіндегі жауапкершілікті бөлісу мәселесі. Қазіргі кезде жүктерді әуежай жұмысшылары тиеу-түсіру жұмыстарын жүргізеді, одан әрі тасымалдаушы жүзеге асырады.

Азаматтық Кодекстің 34-тарауында тауарларды, жолаушыларды және багажды халықаралық тасымалдауға қатысты айтылмайды.

Азаматтық кодекстің 3-бабы мен 688-бабының 2-тармағы Кодекстің өзінде қамтылған нормалармен қатар тасымалдау туралы заңнамалық актілер, сондай- ақ оларға сәйкес шығарылған кез келген қосымша заңнамалық актілер қолданылатынын көздейді; сондықтан, тасымалдаудың барлық жалпы шарттары жалпы көлік заңнамасын құрайтын нормативтік актілердің көмегімен бақыланатын болады деген қағида белгіленеді. Ол мыналардан тұрады: а) көлік түрлеріне қарамастан көлікті құқықтық реттеудің жалпы мәселелерін анықтайтын азаматтық заңнама нормалары және б) арнайы көлік заңнамасының нормалары.

Жалпы заңнама азаматтық, әкімшілік, қаржылық, салық және іс жүргізу құқығына қатысты нормаларды қамтиды. Мысалы, Азаматтық кодекс тасымалдауға қатысушы тараптардың жауапкершілігін, сондай-ақ ескіру туралы мәселені және т.б. белгілейді.

Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағына сәйкес, басқа заңдарда қамтылған азаматтық заңнама оның талаптарына сәйкес келуі тиіс.

Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағы негізінде арнайы көлік заңнамасы азаматтық заңнамаға қайшы келмеуі керек, соқтығысқан жағдайда Азаматтық кодекстің басымдығы болады.

Көлік заңнамасының жүйесі:

• Көлік туралы заңнамалық актілер;
• Өзге де заңнамалық актілер;
• Заңнамалық актілерге сәйкес шығарылған ережелер. Бүгінгі таңда көлік туралы заңнамалық актілері келесідей:
• «Көлік туралы» Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 21 қыркүйектегі Заңы (1998 жылғы 28 желтоқсандағы өзгерістер мен толықтырулармен);
• «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы» Қазақстан Республикасының №339-IV Заңы (2010 жыл 15 шілде);
• 01 шілде 1999 жылы қабылданған ҚР АК (Ерекше бөлім) және өзге де тасылдауды құқықтық реттеу актілері.

ҚР көлік туралы Заңының 2-бабына сәйкес көлік қызметіне байланысты қатынастар көлік кодекстерімен, ҚР басқа да заңнамалық және нормативтік актілерімен реттеледі.

Жоғарыда аталған нормативтік актілер ҚР АК 3-бабының 1-тармағы негізінде көлік заңнамасына жатады және ҚР АК 3-бабының 2-тармағында көзделген ережелерді ескере отырып, ҚР аумағында қолданылады. Аталған көлік актілері ҚР АК-нің 34-тарауындағы нормаларға қайшы келмейтін бөлігінде қолданылатыны айтпаса да түсінікті.

Тасымалдауды реттеу ісінде ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары маңызды рөл атқарады.

Алдыңғы кодекстен айырмашылығы, жаңа Азаматтық кодекс тасымалдаудың жекелеген мәселелерін реттейтін «басқа заңнамалық актілерді» де қарастырады. Мұндай заңнамалық актілерге: Мемлекеттік мүлік туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 1 наурыздағы №413-IV Заңы, Рұқсаттар және хабарламалар туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 16 мамырдағы №202-V ҚРЗ, «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заң, Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі және тағы басқалар жатады. Оларда тасымалдау қатынастарын реттейтін кейбір нормалар бар.

Азаматтық кодекстің 688-бабының 2-тармағына сәйкес тауарларды, жолаушыларды және багажды көліктің жекелеген түрлерімен тасымалдау шарттары мүдделі тараптар арасындағы келісім арқылы айқындалуы мүмкін [9]. Бұл Азаматтық кодекстің өзінде, жеке тақырып ретінде көлікке қатысты заңнамалық актілерде немесе оларға сәйкес шығарылған ережелерде және тараптар тасымалдаудың белгілі бір шарттарын өз бетінше таңдауға құқылы болған кезде орын алуы мүмкін.

Азаматтық кодекстің 688-бабында тауарларды, жолаушыларды және багажды тасымалдау тасымалдау шарты негізінде жүзеге асырылатындығы көзделген. Тасымалдау көбінесе тауарлар мен адамдардың орындар арасындағы қозғалысына байланысты экономикалық қажеттілікті қанағаттандырады – бұл тасымалдау шарты көлік операциялары кезінде көлік ұйымдары, жүк жөнелтушілер, жүк алушылар мен жолаушылар арасындағы қатынастарды рәсімдеу арқылы осы функцияны жақсы орындайды.

Азаматтық кодекстің «тасымалдау» бөлімінде «Жүк тасымалдау шарты» (689-бап), «Жолаушыларды тасымалдау шарты» (690-бап), «Чартер шарты (жалдау)» (691-бап), «Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт» (692-бап),

«Көлік ұйымдары арасындағы шарт» (693-бап) анықтамасы беріледі.

Бұрынғы Азаматтық кодекстен айырмашылығы, жаңа Азаматтық кодексте шарттық қатынастардың жаңа түрлері, атап айтқанда чартер (жалдау) шарты, тасымалдауды ұйымдастыру шарты және көлік ұйымдары арасындағы келісім қарастырылған.

Азаматтық кодекстің 688-бабында алғаш рет «көлік ұйымының» орнына «тасымалдаушы» ұғымы енгізілді, соңғысы бірыңғай көліктің бір немесе басқа түріне кіретін мамандандырылған көлік ұйымы деп түсінілді.

Азаматтық кодексте «тасымалдаушы» ұғымы айтарлықтай эволюциядан өтті. Мұндай процесс шет мемлекеттердің заңнамасында да орын алды. Мысалы, англо-саксон, француз және неміс құқықтары бойынша көлік құралының иесі ғана тасымалдау шартын жасады (shipowner – ағылш., Ship Herr – нем.; le bourgeois de Navire –фр.). Содан кейін терминология ішінара өзгерді. Француз және неміс құқықтарында «кеме иесімен» бірге «жалға алушы» термині пайда болды. Ұқсас өзгерістер Солтүстік Еуропа мен Голландияның көптеген штаттарында болды. АҚШ-та олар freight/contractors, Орталық Еуропа континентінде Transportubernem деп аталды. Аталған адамдар тасымалдауды орындаумен айналысқан. Кейбір жағдайларда олардың жеке көліктері болмады, бірақ олар оларды басқа кеме иелерінен жалдады, сонымен бірге жүк ставкаларынан   айырмашылықты   алды.   1921   жылғы   Гаага   ережелерінде «тасымалдаушы» термині алғаш рет енгізілді (transporteur – франц., carrier – ағылш., transportowiec – поляк). 1924 жылғы коносаменттер туралы Брюссель конвенциясында    (1-бап)    қамтылған    тасымалдаушының    анықтамасында: «тасымалдаушы» термині жөнелтушімен тасымалдау шартын жасасатын меншік иесін (кемені) не жалға алушыны білдіреді» делінген. Осы анықтамадан жөнелтушімен жүк тасымалдау шартын жасасқан немесе тасымалдауды орындау үшін алынған кез келген тұлға көлік құралының оған меншік құқығымен тиесілі екендігіне немесе ол көлік құралын өзге құқықтық атақ негізінде пайдаланатынына қарамастан тасымалдаушы болып табылатыны шығады.

Сонымен, Азаматтық Кодексте қолданылатын «тасымалдаушы» ұғымы халықаралық көлік құқығында қолданылатын терминге сәйкес келеді, яғни ол өз атынан жүктерді, жолаушыларды және багажды тасымалдауға міндеттенетін адамды білдіреді.

«Көлік туралы» Қазақстан Заңының 1-бабына сәйкес тасымалдаушылар Көлік құралдарын кез келген заңды негізде иеленетін және жолаушыларды, багажды, жүктерді және поштаны ақыға не белгіленген тәртіппен берілген лицензиямен немесе рұқсатпен жалға тасымалдауды қамтамасыз ететін заңды немесе жеке тұлғалар ретінде айқындалады.