ЭЛЕКТР ЖАРАҚАТЫ МЕН СУҒА КЕТУ КЕЗІНДЕГІ РЕАНИМАЦИЯЛЫҚ КӨМЕК

Терминалдық жағдай аса ауыр түрдегі жарақаттық шок, қатты қансырау, асфиксияның барлық түрлері, электр жарақатының салдары, жіті уланудың кейбір түрлері, суға бату, миокард ин- фарктісі кезіндегі жіті коллапс, өткізу жүйесінің оқшаулануынан жүрек соғысының бұзылуы, сіреспе кезіндегі апноэтикалық күрт асқыну мен басқа да шамадан тыс ауыр патологиялық факторлардың ағзаға әсерінен болады.

Терминалдық жағдай бірыңғай өлу процессінің үш деңгейіне жіктеледі:

• Преагониялық жай-күй (жантәсілім алды) (естің бұзылуы, тері жабынының көгеріп, тез арада бозарып кетуі, артериалық қан қысымының төмендеуі, ұйқы және сан күре тамырынан басқа тамырлардың соғуы төмендейді, үстірт және жиі тыныс алу);
• Агониялық жай-күй (есін жоғалтады, қимылдық қозуы мүмкін, анық байқалатын көгеру, ұйқы және сан күре тамыры ғана соғады, Чейн – Стокс типі бойынша тыныс алудың бұзылуы);
• Клиникалық өлім соңғы дем мен жүрек соғысы тоқтағанға дейін өмір сүру нышандарының толықтай жойылуы: есін жоғал- ту, ұйқы және сан күре тамырларының соғуының тоқтауы, жүрек соғысының тоқтауы, кеуденің тыныс алу қозғалысының тоқтауы, жарыққа реакцияның болмауымен қарашықтың максималды кеңеюі.

Клиникалық өлім кезеңі 5 – 7 минутқа созылып, одан кейін биологиялық өлім басталады.

Өлімнің айқын белгілері: дененің қатып қалуы, дене температурасының қоршаған орта температурасының деңгейіне дейін төмендеуі, мәйіт дақтарының пайда болуы.

Клиникалық өлім кезінде өмір нышандарының болмауы 5 – 7 минут ішінде ми тіндері жасушаларында негізгі алмасу процесстерінің жалғасуынан қайтарымды сипатқа ие болуы мүмкін. Сондықтан клиникалық өлім терминалдық жағдайлардың жекелеген түріне жіктеледі. Оның себебі зардап шеккен адамда өміріне қауіп төндіретін жарақаттар болмаса, клиникалық өлімнен соң алғашқы 3 – 5 минут ішінде жүзеге асырылған реанимациялық шараларды қолдану арқылы ағзаның өмірлік мәні бар барлық қызметтерінің толықтай қалпына келуіне қол жеткізуге болады. Реанимациялық шаралардың кешірек жүргізілуі ағзаның соматикалық (тыныс алу, қан айналымы) қызметін қалыпқа келтіре алғанымен, орталық жүйке жүйесі жоғарғы бөлігінің, ең алдымен бас миының үлкен жарты шары қызметін қайта қалпына келтіре алмауы, тіпті толықтай қыртыссыздануы («мидың өлуі») мүмкін.

«Реанимация» терминін адамды тірілту деп тар мағынада түсінбей, зардап шеккен адам ағзасының өмірлік маңызды қызметтерін – тыныс алу мен қан айналымын қалыпты ұстау және қайта қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені деп қарастырған жөн.

Реанимациялық көмек өкпені жасанды желдету (ӨЖЖ) және жүрекке тікелей емес массаж жасаудан тұрады.

Кез-келген жағдайда жасауға болатын мұндай шараларды бастамас бұрын зардап шеккен адамды тез арада қатты, тегіс жерге (пәтердің едені, құрғақ жер және т.б) жатқызу керек. Жүрекке тікелей емес массаж жасау жеңіл және серіппелі қабатта жасалса ылғи да тиімсіз болады.

Өкпені жасанды желдету «өкпеден өкпеге» ауа жіберу — «ауыздан ауызға» немесе «ауыздан мұрынға» ауа жіберу арқылы жүзеге асырылады. Соңғы тәсіл дұрысы- рақ болып саналады, өйткені мұрынға ауа жібергенде ауаның көбі асқазанға емес, тыныс алу жолдарына жетеді. Сұйықтық толған асқазанға (мысалы суға кеткенде) ауа кірсе асқазанның ішіндегінің бәрі сыртқа ағып, тыныс алу жолдарын бітеп таста- уы мүмкін. Өкпені жасанды желдетуді бастамай тұрып, зардап шегушінің тыныс алу жолдарының қалыпқа келуін және еркін өтімділігін қамтамасыз ету керек. Ол үшін реанимациялық ша- раларды жасаушы зардап шеккен адамның басын барынша артқа қарай шалқайтып, қолымен осы деңгейде ұстап тұрады да, ӨЖЖ дереу арада бастайды, әрі ауызына ауа үрлесе, бас бармағымен және сұқ саусағымен мұрнын қысып, жабады; ал мұрнына ауа жіберсе реаниматор төменгі жақ сүйегін қысып ұстап, кезекті рет ауа үрлеген соң оны босатады.

Мұрын орамалы немесе дәке арқылы ауызға я болмаса мұрынға ауа жіберуге болады.

Басын артқа шалқайтыңыз. Науқастыңаузынадемсалыңыз. Көкірек қуысын бақылаңыз.

Немесе басын артқа шалқайтыңыз. Науқастың мұрнына ерніңізді тигізіңіз. Науқастың мұрнына дем салыңыз.

Егер ӨЖЖ барысында кедергі байқалса тез арада зардап шегушінің төменгі жақ сүйегін алға итеріп, мұрын орамалымен немесе дәкемен саусақты орап, ауыз қуысын тазарту керек және мүмкіндік болса ауа өткізгіш қою керек. Шамамен үш-бес рет дем салған соң реаниматор ұйқы күре тамырының соғысын анықтай- ды. Егер тамыр соғуы сезіле бастаса, реаниматор минутына 12 рет жиілікпен өкпені үрлеуді жалғастырады.

Тамыр соғуының сезілмеуі және қарашығының максималды ұлғаюы жүрек тоқтауының неғұрлым маңызды көрсеткіші болып табылады және жүрек сыртына не болмаса тікелей емес массаж жасауды бастау қажеттігіне белгі болып табылады.

Жүрек сыртына массаж жасау жиілігі секундына бір реттен келетіндей кеудені ырғақты түрде басу (ересектерге 4 – 5 см тереңдікке) арқылы жүзеге асырылады.

Балаларға жүрек массажы бір қолмен, ал жаңа туылған балалар мен нәрестелерге екі саусақтың ұшымен ғана жасалады.

Жүрек сыртына жасалатын массаж өз алдына өкпелерді желдете алмайды, сондықтан ол ӨЖЖ тәсілдерінің бірімен қосыла атқарылуы керек.

Бір ғана реаниматор болғанда өкпеге әрбір екі рет ауа жіберілген соң бір секундтық интервалмен 15 рет (ара қатынасы 2:15) кеуде қуысына компрессия жасалады. Желдету мен жаншудың арасында үзіліс аз ғана болуы керек.

Егер екі адам реанимациялық шараларды жасап жатса, онда біре- уі жүрекке массаж жасайды, ал екіншісі кеуде қуысын әрбір бесінші рет жаншыған соң өкпесін кеңейту шарасын жасайды (ара қатынасы 5:1).

Жүрекке массаж жасау ұйқы қан тамырлары соққанға дейін, ал өкпені жасанды желдету өз бетінше тыныс ала бастағанға дейін жасалады.

Электр жарақаты. Электр тогының әсерінен болатын зақымда- нулар электр жарақаттарына жатады. Табиғи апаттар, әсіресе техно- гендік апаттардың салдарынан орын алатын түрлі зақымданулардың ішінде электр жарақаттарының үлесі басым.

Электр тогы адам денесінен өткенде ағзада жалпы және жергілікті бұзушылықтар туғызады. Оның ауырлығы ең бастысы токтың күшіне, қысымына және әсер ету ұзақтығына, сонымен қатар түріне байланысты (ауыспалы немесе тұрақты). Электр тогы тіндерге жылу, химиялық және механикалық әсер етеді. Электр тогы теріден өту кезінде денеге кірген тұсы мен шыққан жерінде диаметрі бірнеше миллиметрден 3 см дейін жететін ортасы батыңқы, ал шеттері білікше тәріздес қалыңдау келетін «ток белгісін» қалдырады.

Найзағай соққан кезде оның денеге кірген тұсында электр тогының әсеріне ұқсайтын зақымдану белгісі пайда қалады.

Ток күші үлкен болған жағдайда электр энергиясы тіндердің қарсылық күшінен өтіп, жылу энергиясына айналу арқылы ұшқынданып, одан денеге аса терең зақым келетіндей, тіпті көп жағдайда сүйекке дейін жетіп, ток соғудың салдарынан семіп қалатын және тіндері өте баяу ажырайтын вольт доғасы типіндегі жалын пайда болуы мүмкін.

Терінің аз ғана ауданына зақым келгенімен, жұмсақ тіндердің көп бөлігі жансызданады.

Электр тогы адам денесінен өткенде биологиялық сезімталдықтың әртүрлі болуына байланысты оның органдары мен тіндерінде туындайтын өзгерістер де біркелкі болмайды. Қан, лимфа, ми жұлын сұйығы және бұлшық еттер электр тогын жақсы өткізеді. Ал тері, сіңір және сүйек тінінің қарсылық күші едәуір басымырақ.

Электр жарақатының жалпы белгісі жүйке және жүрек-қан тамырлары жүйесі қызметінің бұзылуы, (оның клиникалық белгісі есін шамалы уақытқа жоғалтудан комаға түсуге дейін), тіршілік белгісі байқалмай, жүректің соғуы мен тыныс алуының күрт төмендеуі («жалған өлім»).

Көбіне сананың бұлыңғырлануынан қимылдық қозу байқалса, кей жағдайда керісінше адам толықтай тоқырауға ұшырайды және бұлшық еттерінің тырысып, жиырылуы себебінен ток өткізіп тұрған заттан өз күшімен ажырауға қауқарсыз болады. Жеңіл жарақат талып қалу, жүйке жүйесінің күйзелісі, бас айналу, жалпы әлсіздік түрінде көрініс беруі мүмкін.

Электр жарақаттарынына тән сипаттарға зардап шегушінің субъективті жағдайының жақсы болуы мен ішкі органдарында, әсіресе вегетативті жүйке жүйесіндегі өзгерістердің бір-біріне сәйкессіздігі жатады. Ішкі органдарда дәл сол сәтте емес, тек бірталай уақыт өткен соң ғана өзгерістер басталады.

Алғашқы медициналық көмек көрсету көп жағдайда зардап шегушіні құтқарудағы басты фактор болып табылады. Ең алдымен токты бірден ажырату керек (айырғыш, сөндіргіш, тығын, сымдарды үзу арқылы). Көмек көрсетуші адам зардап шегушімен байланысқа түскен сәтте қауіпсіздік қағидаларын ұмытпай, бұл желіге өзінің де қосылғанын естен шығармауы тиіс. Сондықтан ол өзін зардап шегушімен тікелей байланысқа түсуінен оқшаулауы тиіс: аяғының астына құрғақ тақтай салу, құрғақ жүн мата, құрғақ таяқ немесе құрғақ жіпті қолдану арқылы ток соққан адамның қолынан электр сымын алып тастау. Электр тогы ұрған адамды киімінің ұшынан ғана ұстап ток дереккөзінен алып шығуға болады.

Қауіпті жерден алып шыққан соң алғашқы медициналық көмек көрсету шаралары басталады.

Электр тогының соғуынан жеңіл зақым келетін болса (талып қалу, аз уақытқа есін жоғалту, бас айналу, бас ауруы, жүрек тұсының ауыруы) алғашқы медициналық көмек адамды тыныштандырып, аса сақтықпен емдеу мекемесіне жеткізу түрінде көрсетіледі. Зақымданған жерлеріне таңғыш салынып, қажет болған жағдайда аяқ- қолын қозғамай көмек көрсетілетін жерге жеткізіледі.

Ескеретін бір жәйт, зардап шегушінің жалпы жағдайы салыстыр- малы түрде алғанда қанағаттанарлық болғанымен, жарақат алғаннан кейін бірнеше сағаттың ішінде халі күрт және кенеттен нашарлап кетуі мүмкін. Сондықтан электр жарақатын алғандардың барлығы қатаң түрде стационарлық бақылауға алынады.

Зардап шегушіні жатқызған бойда тасымалдау қажет.

Жағдайы жақсы болса да өз аяғымен медициналық мекемеге дейін баруына тыйым салынады.

Егер электр тогының соғуынан аса ауыр жарақаттанатын болса немесе клиникалық өлім белгілері байқалса, бірден реанимациялық шараларға көшу керек. Тыныс алуы білінбегенімен жүректің соғуы жалғасып жатса демек оны аз уақыт бұрын ғана электр тогы соққанын қаперде ұстаған жөн.

Электр күйігіне кәдімгі термиялық күйік кезіндегідей алғашқы медициналық көмек көрсетіледі.

Суға кету. Су тасқыны, тұрғын үйлер мен өндірістік нысандар- дың суға кетуі, гидротехникалық нысандардағы түрлі апаттардың салдарынан болған төтенше жағдайлар кезінде жедел медициналық көмекті қажетсінетін зардап шеккендер саны артуы мүмкін.

Суға кетуден болатын өлім түрі үшке жіктеледі және олардың әрқайсысы терминалдық жағдайға жатады.

Өлімнің бір түрі жүректің соғуы мен тыныс алудың тоқтауынан бірден болатын өлім, синкопе (естен тану) жағдайы. Толқу, қорқыныш, жоғарғы тыныс алу жолдарының суық судан тітіркенуі бастапқы синкопе болып табылады. Суға кету жағдайларының 10 – 15 % өлімнің осы түрі кездеседі.

Суға кетудің неғұрлым көп таралған түрі сұйықтықтың міндетті түрде өкпеге кіруінен болатын нақты суға бату деп аталатын түрі. Өлімнің бұл түрінде су астында жалғасатын өмір ұзақтығы синко- пальдық жағдайға қарағанда артық болғанымен, ағзада орын алатын патологиялық өзгерістер неғұрлым ауыр келеді.

Бату кезінде адам дем алуын тоқтатып, бірнеше мәрте су беті- не сүңгіп шығып, жанталаса тыныс алады, осылайша өлу процессін ұзартылады. Су бетіне шыға алмай, батып бара жатқан адам 30 – 90 секундтай тыныс алуын тоқтатады да, қайтадан су астына түсіп, деп алуын жалғастырады, мұндай кезде су өкпесіне кіріп жатады. Жөтелу рефлексінің әсерінен өкпеге кіріп кеткен су ауамен қоса ірі көпіршіктер түрінде тыныс алу жолдарынан шығуын жалғастырады.

Ауа жетіспеушілігі арта түскеннен адамның белсенді қозғалыстары да біртіндеп әлсіреп, есінен танып, ақыры суға батады. Бұл кезде тыныс алу қозғалыстары күшейеді. Дем шығарғанда су бетінде ұсақ көпіршіктер пайда болады.

Алқыну кезеңі деп аталатын бұл кезеңнің соңына таман тыныс алу қозғалыстары ақырындап әлсірейді. Бұдан соң тағы бір мәрте тыныстық тоқтау, яғни терминалдық үзіліс болып, артынша ол агониялық жағдайға ұласады.

Осылайша, суға кетудің нақты түрінде тыныс алу өзгерістерінің төрт кезеңі бірін-бірі кезекпен алмастырады:

• Рефлекторлық тоқтау;
• алқыну;
• терминалдық үзіліс;
• агония.

Бату процессі кезінде өкпеге сұйықтық неғұрлым көп сорылса, су астында тыныс алу да тереңдейді. Өкпеге кіріп жатқан судың бір бөлігі қанға сіңіріледі. Соның салдарынан қан сұйылады және эри- троциттер бұзылады. Теңіз суына батқанда өкпедегі су қанға жетуінен қаны қоюланады.

Қан плазмасынан өкпедегі сұйықтыққа ағуыздар түседі. Өкпеде қалған ауамен араласып, ұсақ көпіршікті көбік түзіледі. Өкпеге түсетін су аралас көбіктің көпіршікті сұйықтыққа айналуы суға батудың нақты белгісі болып табылады.

Өлімнің үшінші түрінде нақты суға бату болмайды және ол асфиксиялық (тұншығу) деп аталады. Ол жүйке жүйесінің қызметі күрт бұзылуы жағдайында (мас болу) орын алады. Алкогольдік ішімдікке масайған адам суға түскенде белсенді түрде қарсылық таныта алмайды, су бетіне сүңгіп шығып, өзгелерді көмекке шақыра алмай, бірден құрдымға кетеді.

Суға бату кезінде тыныс алуды тоқтату уақыты нақты суға кетуге қарағанда ұзағырақ созылады немесе мүлдем болмайды. Дем шыға- ру үстіртін және терминалдық үзіліске дейін солай жалғаса береді, содан келіп сұйықтықтың тыныс алу жолдары мен өкпеге кіруіне жол берілмейді; бір мезгілде судың көп бөлігі жұтылуы мүмкін.

Осылайша, суға батудан болатын өлімнің үшінші түрі ең алдымен асфиксияға байланысты, ал судың өкпеге кіруі соншалықты маңызды емес.

Температурасы +5 °С төмен суға түсудің салдарынан болатын тағы бір бату түрі бар. Мұнда дененің үстіңгі қабаты, оның ішін- де кеудесі суық суға тигеннен тыныс алуы күрт жиілеп, қандағы көмірқышқылының құрамы төмендейді, адамның қимылы үйлесімсіз болып, өксіп тыныс алып, тез арада су астына түсіп кетеді.

Суық суға түскеннен дененің біртіндеп мұздауы салдарынан да адам батуы мүмкін. Температурасы 20 °С төмен суға түсу жылу жоғалту мен дене температурасының төмендеуін арттыра түседі. Бұл арық және жағалауға дейін жүзуге мүмкіндік бермейтіндей дене бітімі ауыр адамдарда анық байқалады. Температурасы + 4 до + 6 °С шамасындағы суға түскен адам арада 15 минуттай уақыт өткен соң денесі сіресуден белсенді қозғалыс жасай алмайды.

Көбінесе зардап шегушілер ағзаның өмірлік маңызы бар қызметтері тоқтаған соң су бетіне шығарылады. Биологиялық өлім кезінде патологиялық өзгерістер қайтымсыз болса, клиникалық өлім кезеңінде дереу арада реанимациялық іс-шараларды бастаудан ағзаның маңызды қызметтерін қайта қалпына келтіруге мүмкіндік бар.

Суға бату түріне қарай зардап шегушілерді су бетіне шығарғанда олардың сыртқы белгілері де түрлі болып келеді.

Синкопе жағдайында тері жабыны бозарып, сұп-суық болады («бозарып суға батқан»). Ауызы мен мұрнынан көбік, не көпіршікті сұйықтық шықпайды.

Нақты батуда терінің реңі көкпең-көк болады («көгеріп суға батқан»). Тамырлары, әсіресе мойынындағы және аяқ-қолындағы тамырлары кеңейеді. Ауызы мен мұрынынан көпіршікті сұйықтық көптеп бөлінеді. Кеуде тұсын басқанда мұндай сұйықтық ауызынан көптеп ағады және көбінесе ол қан аралас келеді.

Тұншығудан болған өлім түрінде де тері көгереді, алайда жоғарыда аталғандай тамырлары кеңейіп, ісінбейді. Ауызы мен мұрыны ағарған немесе күлгін келетін ұсақ көпіршікті көбікке толып қалады. Асқазан тұсын басқанда көпіршіксіз сұйықтық көп көлемде шығуы мүмкін.

Суға кетуде клиникалық өлімнің ұзақтығы көпке созылмайды, сондықтан оны анықтау оңай емес. Тіршілік нышаны байқалмайтын адамды судан алып шыққанда өлім кезеңдері мен клиникалық өлім оның су астында болған уақытына жатқызылады. Өлім кезеңі қысқа болған сайын клиникалық өлім уақыты ұзарады. «Бозарып суға батқандарда» су астындағы өлім кезеңі әдетте ауырлау өтетін «көгергендерге» қарағанда, ағзаның өмірлік маңызы бар қызметтері рефлекторлық жолмен бірден басылады. Сондықтан оларда реани- мациялық шаралармен құтқаруға болатын клиникалық өлім кезеңі сәл ұзағырақ уақытқа жалғасады.

Тәжірибелік бақылауларға қарағанда, су астында болу уақыты 3-5 минуттан аспаған «көгергендерді» реанимациялық шаралар арқылы құтқаруға болады, ал «бозарғандарды» өмірге оралтуға берілетін уақыт 10-15 минут шамасында.

Зардап шегушіні судан алып шыққанда көрсетілетін медициналық көмек оның жағдайының ауырлығына байланысты анықталады. Егер батып бара жатқан адам бастапқы кезеңде құтқарылса және есін жоғалтпаса, оның эмоционалдық есеңгіреуін басып, су киімін шешеді, қарқынды түрде денесін ысқылап, құрғақ киім кигізеді де, жылы орап, ыстық шәй немесе кофе береді.

Егер зардап шеккен адамның тамыры соғып, тыныс алуы тоқтамаған, бірақ есінен танып қалған болса оны тегіс жерге жатқызып, аяғын 40 – 45° жоғары көтереді, денесін қысып тұрған киімдерден босатып, мүсәтір спиртін иіскетеді, кеуде тұсына массаж жасап, аяқ- қолын уқалайды.

Судан шығарылғанда тыныс алуы мен қан айналымы тоқтаған адамға көрсетілетін алғашқы көмек тез арада клиникалық өлім жағдайынан шығаруға бағытталуы керек. Ең әуелі тыныс алуы мен қан айналымын қиындатып тұрған киімдерін босатып (көмек көр- сетуге болатын санаулы сәтті жоғалтпау үшін зардап шегушінің киімдерін шешудің қажеті жоқ), тыныс алу жолдары мен асқазанын судан арылтады да «ауыздан мұрынға» тәсілімен өкпені жасанды желдетуді (ӨЖЖ) бастау қажет.

Тек «көгерген» адамдардың ғана жоғарғы тыныс алу жолдары мен асқазанын судан арылтады, әрі оған бірнеше секунд ғана уақыт жұмсаған жөн.

Жүрек-өкпе реанимациялық шаралары кешені ұйқы күре тамырлары қайта соққанға дейін жалғасады, ал одан нәтиже шықпаған жағдайда өлімнің нақты белгілері байқалғанға дейін тоқтамауы тиіс.

АЯҚ-ҚОЛ СҮЙЕКТЕРІНІҢ СЫНУЫ. КӨЛІКТІК ИММОБИЛИЗАЦИЯ

Төтенше жағдайлар кезінде аяқ-қол сынығы әрқашан көп кездеседі. Әрі олар бас, кеуде, жамбас сияқты басқа да мүшелердің зақымданумен қатар келіп, ұзақ уақыт қысылу синдромынан зардап шегушілер арасында тіркеледі.

Аяқ-қол сүйегінің сынуы. Сүйек сынған жерде терінің тұтастығына зақым келмейтін жабық және терінің тұтастығы бүлінетін, сынық пен сыртқы ортаның арасы анық көрінетін ашық түрі бар. Ашық сынық жараға патогендік микробтардың түсуі салдарынан асқынудың орын алуы мүмкіндігінен қауіпті болып есептеледі.

Сынық сызығының орналасауына қарай жіліктің ортаңғы бөлігінің сынуы (диафизарлық сынықтар) және оның шетінің (эпифизарлық сынықтар) сынуы болып екіге бөлінеді. Балалық және жеткіншек жаста сынық сызығы буынға қарай жақын тұстағы шеміршектің бойынан өтетін сынықтар болуы мүмкін.

Жарақаттық күш, бағыты мен орналасуына байланысты сынық сызығы сүйек осіне көлденең (көлденең сынықтар), қиғаш (қиғаш сынықтар) немесе спираль тәрізді (спираль немесе білік тәрізді) деп бөлінеді. Сүйектің иілуіне қарай жарықшақтанған сынық болуы да мүмкін.

Сынықтың сипаты опырылған сүйек бөлігінің орнынан қозғалып кетуіне қарай да анықталады:

• бойлық, бұл жағдайда перифериялық бөлігі орталық бағытқа қарай қозғалып, оның үстіне шығып, қабатталып тұрады;
• көлденең немесе бүйірлік, бұл жағдайда сынған бөлік көлденең жазықтықтың бойымен қозғалады;
• бұрыштық, онда перифериялық бөлік бұрыш жасап сүйектің осьтік сызығынан алшақтап, орталық бөлікпен қосылу арқылы сы- ртқа қарай ашылған бұрыш түзейді;
• перифериялық немесе осьтік, мұнда перифериялық бөлік «бұрау» механизмімен сүйек осьінің бойымен қозғалады.

Сүйектің сынған бөлігінің қозғалып кетуі бір жағынан жарақаттық күштің тікелей әсер етуінен болады және оның бағытымен анықталады. Екінші жағынан сүйек бөлігі орталық және перифериялық бөліктерге бекітілген бұлшық ет күшінің салдарынан да орынын ауыстырады. Сондықтан сынықтың орнынан қозғалып кету дәрежесі мен сипаты көп жағдайда сүйек сынығының деңгейі мен бұлшық еттік тартылу күшіне байланысты.

Аяқ-қол сүйегінің сынуы сүйек тінінің бұзылуына ғана әкеп соқпайды. Бұл кезде сүйек қабығы жарылып, ажырайды да, содан барып сүйекке қажетті қоректік заттар бармайды және ашық сынықтар кезінде бөгде заттардың жарақаттың бетіне түсуінен жұқпалы аурулардың өршуіне жол ашады.

Сүйектің сынығы әдетте ұштары өткір келіп, орнынан жылжыған сайын маңайындағы бұлшық еттерді мыжып тастайды. Зақым келген бұлшық еттік қан тамырларынан қан сорғалап, ол сынықтың немесе бұлшық еттік кеңістіктің бойымен ағады (бұлшық еттік гематома). Жарақатқа реакция түрінде мертіккен тұс пен оның маңайы іседі және ол бұлшық ет аралық гематомамен қосылып, сынған мүшенің көлемін едәуір ұлғайтады. Ұсақ сынықтардың көп болуы мен олардың орнынан тым қозғалып кетуі жұмсақ тіндерді одан сайын зақымдап, оған байланысты асқынуларды да арттыра түседі.

Көліктік иммобилизация жоқ немесе жеткіліксіз болғанда сынық тоқтаусыз қозғалып, маңындағы тіндердің жүйке ұштарында тітіркену туғызады. Бұл жарақаттанған адамда ауру сезімін туғызып, жарақаттық шоктың басталуына әкеп соғады.

Сүйек сынығының өткір ұштары маңындағы ірі қан тамырларын тесіп, жыртып жіберуінен қан кетуі күшейіп, зақымданған мүшеде қан айналымы процессін бұзып, тіпті оны жансыздандыруы мүмкін. Сынықтың  ұштары жүйкені жартылай  немесе толықтай зақымдап, кейін соның салдарынан сезімталдығы мен қозғалыс қызметі бұзылады. Сонымен қатар сынықтың бөлігі теріні ойып жібе- руінен жабық сынық ашық сыныққа ұласатын жағдайдар кездеседі. Ашық сынықтар көбінесе сүйек пен оның бойындағы сүйек кемігін- де іріңді қабыну басталуынан жара асқынып, остеомиелитке душар болады.

Аяқ-қол сүйегі сынығының ауыр асқынуы майлы эмболия болып табылады. Бұл дегеніміз сүйек кемігіндегі май тамшылары қан ай- налымы жүйесіндегі тамырларды бітеп тастауын білдіреді.

Аяқ-қол сынығының нышандары тек сыныққа ғана тән нақты белгілер және басқа да жарақаттарды білдіретін салыстырмалы бел- гілер деп екіге бөлінеді.

Нақты белгілерге мыналар жатады:

• ашық сынық сүйегі сыртқа шығып тұрған немесе түпкі жағынан анық көрінетін сынықтар;
• сүйектік бөліктердің бойлық сыну сызығымен айтарлықтай қозғалып кетуі салдарынан аяқ-қолдың қысқаруы;
• сүйек бөліктерінің бұрыштық қозғалуының салдарынан аяқ- қолдың деформациялануы; бұл әсіресе жіліншік және тоқпан жіліктің сынуына тән;
• жарақаттанған жерде сынған сүйек бөліктерінің патологиялық қозғалмалылығы; бұл белгінің көрінісі төмендегідей: сынықты анықтаушы адам бір қолымен жарақаттанған мүшенің орта тұсын ұстап, екінші қолымен сәл жоғарыға көтереді немесе оның перифериялық бөлігін екі жаққа қарай ашады; буыннан тыс жердегі қозғалыс сүйектің сынғанының дәлелі;
• сынған сүйек бөліктерінің сықырлауы (сүйектің сықыры); бұл да алдыңғы тәсілмен анықталады; сынған бөліктер қозғалысқа түскенде қарды басқандай немесе қайнап жатқан судың бүлкіліне ұқсас дыбыс шығады.

Сүйек сынуының салыстырмалы белгілеріне келесілер жатады: бұлшық ет аралық және тері астындағы гематомадан жарақат алған жердің ісіп тұруы; пальпация жасағанда сынуы мүмкін тұста ауырудың күшеюі; зақымданған жердің қозғалысы шектелуі немесе мүлдем қозғала алмаудан қалыпты қызметінің бұзылуы.

Осылайша, зардап шегушіні алғаш рет тексерген кезде жоғарыда аталған нақты белгілердің тым болмағанда біреуі байқалса, сүйектің сынуы диагнозы еш күдік туғызбауы керек. Нақты белгілері байқалмаса, я болмаса олардың шынайылығына күманданған жағдайда нақты диагноз қою үшін жарақаттың барлық жанама белгілері кешенді түрде қарастырылады: қатты ауыру, жарақат алған жердің домбығып, ісіп кетуі, жарақаттанған мүшені қозғаудың ауыру сезімін туғызуы.

Бастапқы медициналық тексеру мен алғашқы көмек жарақат алған жерде көрсетіледі.

Ашық сынық немесе жарақаттан қан сорғалап жатса қан тамырын саусақпен басып тұрып, стандартты немесе қолдан жасалған жгутты ширату әдісімен салады. Сосын оның үстін таңып, көліктік иммобилизация жасалуы керек немесе зардап шеккен адам шұғыл түрде емдеу мекемесіне жіберіледі.

Қан сорғалап жатпайтын ашық сынықта жарақаттың беті асептикалық таңғышпен жабылады. Әрі жарақаттанған мүшеден киімді толықтай шешпей-ақ, жараға тиіп тұрған тұсын ғана қиып тастаса жеткілікті.

Бұдан әрі тексеру жарақаттың симптомдары мен белгілерін анықтау мақсатында жүргізіледі.

Қолы жарақаттанған адамды тексеру егер жағдайы қалыпты бол- са отырған күйде жүргізіледі. Ал аяғы сынған адамды жатқызып барып тексеруге болады. Барлық жағдайда да зардап шегушіні екі адам бірлесіп тексергені қолайлы: бірі зақымданған мүшені жоғары көтеріп және ұстап тұрса, екіншісі тексереді.

Зақымдану белгілерін анықтауға бағытталған барлық манипуля- ция абайлап және байыппен жасалады. Қосымша жарақат туғызбау мақсатында зардап шеккен жердегі киім мен аяқ қиімді шешпейді. Майысқан сүйекті толықтай түзеуге тырысудың қажеті жоқ, тек баяу қозғау арқылы шамалы жөнге келтірсе болғаны. Ашық жарақат кезінде сүйектің сыртқа шығып тұрған тұсын жараға қарай итеруге болмайды. Сынықтың барлық белгілерін анықтауға тырыспай-ақ, бір ғана нақты белгісі болғаны жеткілікті.

Тексеріп жатқан адам аяқ-қолдың перифериялық бөлігіндегі терінің түсі мен температурасына міндетіт түрде көңіл аударуы тиіс. Терінің бозаруы, сол жердің температурасы мен сезімталдығының төмендеуі орнынан қозғалып кеткен сынған сүйек бөлігінің магистралдық қан тамырын қысып тұруынан немесе тінаралық гематоманың қысымынан болған қан айналымының бұзылуының айғағы болып табылады. Мұндай жағдайда зардап шегуші көліктік иммобилизациядан соң шұғыл түрде емдеу мекемесіне жеткізілуі тиіс.

Көліктік иммобилизация. Аяқ-қол сүйегінің сынуы кезінде көр- сетілетін алғашқы медициналық көмектің негізгі элементі — көліктік иммобилизация, мұны зардап шеккен адамды оқиға орнынан емдеу мекемесіне жеткізгенге дейін сынған тұстың қозғалмауын қамтамасыз етуге бағытталған шара деп түсіну керек.

Аяқ-қол сүйектерінің сынуымен қатар буынның, жұмсақ тіндердің ауқымды бөлігінің зақымдануы, магистралдық қан тамырлары мен жүйкеге зиян келуі, күйік аумағының үлкендігі мен ұзақ уақыт қысылу синдромы кезінде де көліктік иммобилизация жаса- лады.

Көліктік иммобилизацияға арналған құралдар стандартты немесе көліктік, шиналар, сондай-ақ күнделікті болып бөлінеді. Соңғысына көліктік иммобилизация үшін қолда бар құралдарды пайдалану арқылы жасалған материалдар жатады. Қалың ағаш тақтайшалар мен білте тақтайшалар, қалың картон мен тағы да басқа заттарды бұл мақсатқа қолданған ыңғайлы.

Күнделікті қолданылатын тұрмыстық заттар мен еңбек құралдарын (таяқ, шаңғы, күрек және тағы басқалары) пайдаланудың қажеті жоқ. Көліктік иммобилизацияға қару-жарақ, металл бұйымдары немесе металл төсемелері жарамсыз.

Дәрігерлік көмек көрсетілгенге дейін қолданылатын стандартты шиналардың ішінде ұзындығы 80 және 120 см болып келетін баспалдақты шиналар кеңінен таралған. Мұндай шиналарды тиісті қа- лыпқа келтіру оңай, өзі иілгіш және жеңіл дезинфекцияланады.

Төтенше жағдайлар кезінде толыққанды көліктік иммобилизация жасау мүмкіндігі айтарлықтай шектеледі. Сондықтан бастапқы медициналық көмек көрсету кезінде-ақ жоғарыда аталған қолда бар бұйымдарды қолдану арқылы өзіне және бір-біріне көмек көрсету жайын ескерген жөн.

Егер көліктік иммобилизацияға жарайтын материалдар табылмай жатса, қолды киімнің орауға келетін ыңғайлы бөліктерімен (белбеумен, бөкебаймен және т.б.) немесе бинтпен денеге бекітуге болады, ал аяқ жарақаттанса оны сүйегі сынбаған аяққа байлап бинтпен орайды.

Көліктік иммобилизацияның барлық түрінде келесі ережелер қатаң сақталуы тиіс:

• зақымданған дене мүшесі жарақат алысымен бірден иммоби- лизациялануы керек; ол неғұрлым жылдам орындалса, зақымданған жердің тіндері соғұрлым аз зиян келеді және тиісінше ағзаның реакци- ясы да ауыр болмайды; дегенмен мынаны естен шығармау керек: бар- лық манипуляциялар алдын ала ойластырылған, тиянақты, байыппен, жұлқыламай орындалады; иммобилизация құралдарын орнату кезіндегі кез-келген тұрпайы қимыл зардап шеккен адамның жағдайын қиынта- тады;
• иммобилизация алдында манипуляциялардан адам қиналмауы үшін ауруды басатын дәрі-дәрмек беру қажет;
• ашық сынық жағдайында асептикалық таңғыш салынып, содан кейін ғана көліктік шина бинттеледі;
• қан тоқтататын жгут салу қажеттігі туындаса, иммобилизация тұтастығын бұзбау үшін ол соңғы болып салынады;
• егер зардап шегушіні суық мезгілде емдеу мекемесіне апару қажет болса, көліктік шина орнатылған жарақаттанған мүшенің үсіп қалмауының алдын алып, жылы бұйымдармен орап қояды.
• бөлім

Бастың зақымдануы.

Күнделікті өмірдегі жарақаттардың жалпы құрылымында бас зақымдануының үлесі шамамен 10 % құрайды. Ал төтенше жағдайлар кезінде ол басқа да дене мүшелерімен, атап айтқанда аяқ-қол, кеуде, жамбастың зақымдануымен қатар жүреді.

Бас зақымдануының ауырлығы деңгейі жеңіл, ұзаққа созылмайтын амбулаторлық ем қабылдаумен шектелетіннен және өмірлік маңызы бар тыныс алу мен қан айналымы жүйесіне айтарлықтай зақым келген не- месе оқиға орнында шұғыл түрде реанимациялық шараларды бастауды қажет ететін ауыр деңгей болып екіге жіктеледі.

Бас жарақаты түрлерінің ішінде көбінесе бас сүйегінің жұмсақ тінінің зақымдануы, сүйек сынуы мен миға зақым келуі жиі кездеседі. Бас жарақатының негізгі себебі – соққы. Неғұрлым ауыр бас-ми жарақаттары жол — көлік апаты салдарынан, биіктіктен құлаудан, ғимараттар мен басқа да нысандардың опырыла құлауынан болады.

Бас сүйегі жабынының зақымдануы жабық (соғып алу) және ашық (жарақат) болуы мүмкін.

Соғып алуға тері астында қан ұйып қалуы сияқты белгі тән болса, ашық жарақат шеті бұдырлы, көбінесе жұлдыз түрінде келеді.

Сүйектің сынуы бас сүйек күмбезінің және оның негізінің сынуы болып бөлінеді.

Бас сүйек күмбезінің сынуын жарықшақтанған сынықтар және сызат деп ажыратылады. Жарықшақтанған сынықта бас сүйегінің ішіне қарай кіретін бірнеше сүйектік бөлшектер пайда болады, сызаттар жіңішке саңылау түрінде сүйектің бойымен тұтастай өтеді. Бас сүйегінің негізі сынғанда дереккөздің ұясы, мұрын сүйегі, шеке және шүйденің зақымданумен бірге бас сүйегі қаңқасының алдыңғы, артқы және ортаңғы тұсынан барлық бағыттарға таралған сызат түседі.

Бас сүйегі күмбезінің, әсіресе негізінің сынуы көп жағдайда ауыр соққының әсерінен болады. Ескеретін бір жәйт, жарақаттың ауырлығы сынықтың сипатымен емес, миға келген зақым мен соққының салда- рынан болатын асқынуларға байланысты анықталады.

Ашық жарақатқа инфекция қоздырғыштарының түсу қауіпінің жоғарылығы сынықтың бұл түрінің ауырлығын арттыратын фактор бо- лып есептеледі. Сүйектің сынған бөлшектері немесе сызаттардың шеті ми қабығын зақымдайтын болса мұндай қауіп тіптен жоғарылай түседі. Ойық жара деп аталатын мұндай кезде мидың маңайына микробтар түсуіне жол ашылады және ми мен оның қабығына инфекция түсу (ме- нингит және энцефалит) әбден мүмкін.

Мидың зақымдануы бас сүйегінің тұйық жарақаты нәтижесінде орын алады, әрі мұнда соққы күшінің бір бөлігі миға түскендіктен оның морфологиялық және функционалдық қызметі бұзылады.

Мидың зақымдалуы шайқалу, соғу және қысылу деп бөлінеді.

Мидың шайқалуы – зақымданудың әлдеқайда жиі кездесетін және ауырлығы соншалықты ауыр емес түрі болып есептеледі. Ми қызметінің бұзылуы қайтарымды сипатқа ие. Ми шайқалуына тән белгілер – естің бұзылуы немесе аз уақытқа (бірнеше минутқа) естен тану, есін жинағаннан кейін жүрек айну не болмаса бір рет құсу, жарақатқа байла- нысты оқиғаны және оған себеп болған жағдайды ұмыту (ретроградтық амнезия). Түрлі деңгейде бас ауыруы, бас айналуы, бетінің бозаруы, та- мыр соғуы біресе баяулап, сосын қайтадан жиі соға бастауы байқалады. Мидың соғылуы – айтарлықтай күшпен бас сүйегіне жасалған соққы- ның салдарынан болады. Ми соғылғанда әдетте бас сүйегінің сынуы да орын алады. Соққы жасалған жер жарылып, жұмсақ тіндері мылжаланады және оған қан құйылады.

Мидың соғылуы симптомдары ми шайқалу симптомдарына қараған- да анық, тұрақты түрде байқалады және ол арта түсуі де мүмкін. Ми соғылуының клиникалық барысының бастапқы кезеңі адамның есін бірден және ұзақ уақытқа (сағат, кейде тіпті тәулік бойы) жоғалтуымен сипатталады. Есін жоғалту уақытының ұзаруы ми соғылуының ауырлығы дәрежесін көрсетеді. Зардап шеккен адам әдетте ұзақ уақыт және жиі құсады. Ауыр соққы алған жағдайда қан айналымы мен тыныс алудың маңызды орталықтары орналасқан мидың бағаналық жасуша бөлігі зақымданады. Бұл кезде дем алуы сиреп, тыныс алу қозғалыстары үстіртін болып, ақыры адам көгере бастайды. Тамыры сирек және баяу соғылады. Жұтыну мен жөтел рефлексі бұзылады. Есін жоғалту мен жөтел рефлексінің басылуы жағдайында құсу аса қауіпті. Өйткені құсық массасы тыныс алу жолдарын бітеп тастап, асфиксияға әкелуі мүмкін. Сонымен қатар тілін жұтып қою және тілімен тамағының бітеліп қалуы да бұл жағдайда адам өміріне қауіп төндіреді.

Миы соғылғандар әдетте есін әрең жинайды және көп уақыт бойы толық қалпына келе алмайды. Ретроградтық амнезия белгілері анық байқалады, ал егер соққы ауыр болса басынан өткен оқиға мен оған алып келген жағдай жадынан мүлдем шығарылады.

Зардап шеккен адам есін жинай бастағанда түрлі қызметтердің бұзылуы түрінде белгі беретін ошақты симптомдар анықталады. Ошақты симптомдардың болуымен және оның сипатына қарай мидың зақым келген тұсын анықтайды. Көбінесе ошақты симптомдар қимыл қыз- метінің бұзылуы (паралич, аяқ-қолдың парезі), сезімталдығы, сөзі, қимылы, көру қабілетінің бұзылуынан көрінеді. Ошақтық симптомдардың анық байқалуы ми соққысының ауырлығының айғағы.

Егер миы қатты соғылмаған болса, адам есін ұзақ уақытқа жоғалтпайды, дегенмен ми қызметінің бұзылуы нақты байқалмағанымен ошақты симптомдардың кез – келген түрін көруге болады.

Мидың қысылуы – бас сүйек ішіндегі зақымданған қан тамырла- рынан ағып жатқан қаннан мидың жаншылуы нәтижесінде пайда болады. Тамырлар сынған сүйектің бөлшектерінен, сызаттың шеттерінен, сондай-ақ мидың зақымдануынан болуы мүмкін. Бас сүйегіне жиналып жатқан қан сыртқа шықпағаннан кейін біртіндеп миға күш түсіреді де, оны қан ағып жатқан жердің қарсы жағына қарай итереді. Бұл зардап шеккен адамның жағдайының ауырлауына және жалпы милық ахуалының нашарлап, ошақты симптомдарының арта бастауымен қатар келеді. Ми қысылуының белгісі бірден байқалмайды, тек сүйектер мен ми қабықшасының және оның астыңғы тұсы сияқты резервтік кеңістіктер ағып жатқан қанға толып қалғаннан соң ғана белгі береді.

Мидың қысылуының өзіндік клиникалық белгілері бар. Жарақат алғаннан кейін пайда болған мидың шайқалуы немесе соғылуы сим- птомдары біртіндеп басылады. Бұл кезеңді мамандар ашық аралық деп те атайды. Оның ұзақтығы да әртүрлі, бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін жалғасады. Одан кейін науқастың жағдайы біртіндеп нашарлап, бас ауыруы күшейді де құсқысы келеді. Көбінесе қимыл және психика- лық қозу байқалады. Жағдайының одан әрі нашарлауына қарай бради- кардия тахикардияға ұласады, қан қысымы төмендеп, тыныс алуы және жүрегі тоқтайды. Мұндай жағдайда шұғыл түрде хирургиялық ота жа- сау ғана адам өмірін сақтауға мүмкіндік береді.

Табиғат апаты немесе техногендік апат ошағында алғашқы меди- циналық көмек көрсетуге зардап шеккен адамның жалпы жағдайын бағалау, тыныс алуына кедергі келтіретін жағдайларды болдырмау және алдын алу, таңғыш салу мен емдеу мекемесіне жеткізуге дайындау кіреді.

Зардап шеккен адамға бастапқы дәрігерлік тексеру жүргізу оқиға орнында арқасымен тегіс жерге жатқызылып жасалады, басын киімдерді орап биіктетіп орналастырады.

Ең алдымен жарақаттанған адамның ес-түсінің бұзылғаны я болмаса қалыпты екендігіне көңіл аударылады. Егер ол сұраққа баяу бірақ түсінікті жауап берсе, ойланбастан өз есімін атап, жас шамасын білсе, қай тұсының ауыратынына шағымдана алса есін жоғалтпағанын білдіреді. Егер зардап шеккен адам өзінің қайда екенін білмесе, бір-бірімен еш байланысы жоқ сөздерді айтып, сандырақтаса, көзін тек сұраған кезде ғана ашса, қай жері ауыратынын нақты айта алмаса есінің шатасқанын білдіреді. Сұраққа жауап бере алатын халі болмаса, қарапайым бұйрықтарды (мысалы көзіңді аш деген) орындамаса, түрлі тітіргендір- гіштерді сезбеу (бетін шапалақпен ұру), ешқандай кері байланыс жа- самай, қойылған сұраққа түсініксіз дыбыстармен жауап беретін болса, зардап шегушінің есінен айырылғанының көрінісі.

Есін жоғалту белгілері анық байқалған сайын бастапқы дәрігерлік тексеру ұзақтығы да қысқартылып, оны дереу арада емдеу мекемесіне жеткізу шараларын бастау қажет.

Егер зардап шеккен адам есін білетін болса, одан соққы алған кез- де есін жоғалтқан-жоғалтпағанын сұрау керек. Қалай жарақат алғанын, болған оқиғаны, оның барысын нақты баяндай алуы есін жоғалтпаған деп есептеуге негіз болады. Ал, егер де қандай жағдайда жарақат алғанын айта алмаса, тек жекелеген сәттерді ғана есіне түсірумен шектелсе шамалы уақытқа есін жоғалтқан деп есептеледі.

Жарағаттанған адам ес-түсін білетін жағдайда одан қалай жарақаттанғанын және шағымдарын анықтап сұрау керек. Ми шайқалғанда не- месе жеңіл соққы алғанда бас ауруы, бас айналуы, құлағында шудың болуы мен жүрегі айнитынына шағымданады. Ретроградтық амнезия, әлсіздік, түрінің бозаруы байқалды.

Бетінің терісін, ерінінің шырышты тұсы, басы тексеріледі. Маңдайы мен шекесінің терісі сыдырылса немесе қанталап тұрса сүйектік зақымды көрсетеді. Бас сүйек күмбезіндегі қанға жабысып қалған шаш ашық жарақаттың көрінісі болып табылады. Бастың шаш өсетін тұсына абайлап пальпация жасау арқылы ауыру сезімін туғызатын орындарды анықтайды, әдетте бұл жерлерде сүйектің сынған бөліктері сезіледі.

Есі бұзылған немесе жоғалған адам үстіртін тексеріліп, бар күш-жігер оны қауіпсіз түрде емдеу мекемесіне жылдам жеткізуге жұмсалуы керек. Әсіресе тыныс алуын қамтамасыз етіп, демалуын бақылауға қатты көңіл бөлген жөн. Жиі және үстіртін тыныс алу мен денесінің көгеруі тыныс алудың бұзылғанының нышаны. Миға жасалған соққы ауыр болған жағдайда зардап шеккен адам қозып, сырылдап тыныс алады. Киіміндегі құсық дақтары бұл жағдайдың себебінің – құсық массасынан аспирация және тыныс алу жолдарының бітеліп қалғандығының жанама белгісі болып табылады. Мұндай жағдайда тез арада жоғарғы тыныс алу жолдарын бөгде заттан тазартып, оның ашықтығын қалыпқа келтіру керек. Ол үшін жұдырығын түйіп, бір саусағын мойнының астына, ал екіншісін маңдайына қояды. Бұл кезде зардап шеккен адамның басын шалқайтқанда ауызы оңай ашылады. Сосын басын бұрып, ауыз қуысы мен жұтқыншағын саусаққа мұрын орамалын немесе салфетка орау арқылы тазартады. Жағдайы жақсарғаннан кейін емдеу мекемесіне апаратын көлік жеткенше зардап шеккен адамды қырымен жатқызады. Құсық массасынан тұншығу белгілері болмаған жағдайда тыныс алудың бұзылуына тілін жұтып қою себеп болуы мүмкін. Мұндайда зардап шеккен адам тез арада қырына жатқызылып, осы жағдайда ұстап тұрады.

Өзге ашық жарақат алған жағдайлардың барлығында бастың шаш өсетін бөлігін толықтай жабатындай етіп таңғыш салу қажет. Есте сақтайтын бір жәйт, басқа таңғыш салатын кезде зардап шеккен адамның басын көтеріңкі ұстау үшін тағы бір адамның көмекке келуі. Таңғыш өте қарапайым әрі басты бекітілген қалыпта мықты ұстайтындай болға- ны жөн. «Чепец» типті бинттік мақта-дәкелік таңғыш бұл талапқа сай келеді.

Ми жарақаты белгілері байқалмайтын, тек жұмсақ тіндері зақымданған адамдарды амбулаторлық емдеу мекемелеріне жіберуге болады. Ал бас-ми жарақатын алғандар шұғыл түрде ауруханаға жатқы- зылады. Олар жатқызылған күйде тасымалданады және басын қозғамайтындай жағдай туғызу керек. Ол үшін көрпені сақина түрінде орап басына салуға болады. Егер тасымалдау кезінде құсуы мүмкін болса, зембілге бетімен төмен қарап жатқызылады. Әрі кеуде тұсы көрпенің көмегімен сәл биіктеу етіліп, бетін бақылап отыруға мүмкіндік болуы ескеріліп, басын бұрып жатқызады. Құсатын болса көлік қозғалысы тоқтатылып, құсып болғанша күтеді. Бұдан кейін барып ауыз қуысы тазартылып, тыныс алуына кедергі жоқтығына көз жеткізілгеннен кейін қозғалысты жалғастыруға болады.

Кеуденің зақымдануы

Кеуде жарақаты оның әрі қарай жалғасуының өзіндік ерекшеліктері болуымен және түрлі асқынулардың дәл сол мезетте немесе кешірек басталатыны ескеріліп, ауыр жарақаттар қатарына жатқызылады. Олар жабық зақымдану және жарақат деп екіге бөлінеді.

Жабық зақымдану — жұмсақ тіндердің соғылуы, қабырға сыну мен кеуденің қысылуы түрінде болады.

Жұмсақ тіндердің соғылуы кеудеге тиген ауырлығы қатты сезілмейтін соққының немесе кеудемен қатты затқа соғылғанда орын алады және көп жағдайда зардап шегушінің жағдайына кері әсерін тигізбейді. Қабырға ауыр затпен соғудан, биіктіктен құлаудан, сонымен қатар алды-артынан немесе қырынан кеудені қатты қысудан сынып кетеді. Бір немесе бірнеше қабырға қатарсынатын жағдайлар кездеседі.

Егер бір ғана қабырға сынатын болса әдетте оның бөліктері қозғалмай, сол тұста қалады. Ал бірнеше қабырға қатар сынса, сүйектің бойымен қозғалуы орын алады. Әрі сынған сүйектің өткір ұшы өкпеқап қуысының герметикалық тұтастығын бұзып, өкпенің тініне және қабырғалық өкпеқапқа зақым келтіреді. Соның салдарынан өкпенің зақымданған тұсынан өкпеқап қуысына ауа кіреді. Егер өкпе перифериялық бағытта зақымданып, жараның көлемі кішкентай болса, оның шеттері өзі жабылып, өкпеқап қуысына ауа кіруі тоқтайды. Өкпеқап қуысына шамалы ауа жиналуын жабық пневмоторакс деп атайды. Жабық пневмоторакс жағдайында өкпе дем алу және дем шығару актісінен ажырамайтын болғандықтан ол адамның жағдайына айтарлықтай әсер етпейді.

Өкпе тінінің жарылуы үлкен болса немесе ірі бронхтар орналасқан өкпенің орталық бөлігі зақымданса, жарақаттың шеттері тез жабылмайды. Сол себепті әрбір дем алған сайын өкпедегі жарақаттан өкпеқап қуысына ауа кіруі жалғасады және мұндағы ауа қысымы да арта түседі. Өкпенің тесілген тұсынан өкпеқап қуысына ауа үздіксіз келгенімен, ол қайтып сыртқа шыға алмайтын пневмоторакстың бұл түрін кернелген немесе клапандық (қақпақты) деп атайды. Кернелген пневмотораксқа тән сипат — тері астылық эмфизема, яғни өкпеқап қуысынан сынық қабырға сүйегінен зақымдалған қабырғалық өкпеқап арқылы кірген тері астылық жасұнықта ауаның жиналып қалуы.

Жабық пневмотораксқа қарағанда кернеулі пневмоторакс адам өміріне қауіп төндіретін жарақат болып саналады. Өкпеқап қуысындағы ауа қысымының артуы зақымданған өкпені тез қысып тастауы себебінен тыныс алу тоқтайды. Ал жүрек пен ірі қан тамырлары қарама қарсы бетке қарай қозғалып кетеді. Соның нәтижесінде зардап шеккен адамға ауа жетпей, жүрек соғысы нашарлайды.

Кеуденің қысылуы жер сілкінісі, су тасқыны мен басқа да табиғи апаттардан ғимараттар мен нысандардың опырыла құлауынан, сонымен қатар денені қозғалмайтын нәрсеге кенеттен қысудан орын алады. Кеуде қысылғанда көбінесе қабырғалар да қатар сынады.

Кеудені алды-артынан үдемелі түрде қысқан кезде кеудеішілік қысым бірден артып, соның салдарынан күре тамыр қаны кеуденің жоғарғы тұсынан, бастан, мойыннан және ішкі органдардан жүрекке жетпей, тамырларда қан қысымының артуына, бетте, мойында, шырышты органдарда, көздің конъюнктивті қапшығында капиллярлардың жарылуына әкеп соғады.

Мұндай жағдайда көрсетілетін медициналық көмек: зардап шегушінің жарақаты оқиға орнында тексеріліп, оның ауырлық дәрежесі мен жағдайы анықталады әрі емдеу мекемесіне жеткізуге дайындық басталады.

Бастапқы дәрігерлік тексеру кезінде зардап шегуші қиналмай тыныс алатындай және кеуде тұсын толық қарауға мүмкіндік беретіндей етіп оны жартылай отырғызады. Бетінің терісі, еріндерінің шырышты қабаты, көздерінің конъюнктиві тексеріледі. Терісінің көгеруі ауа жетпей, тыныс алуының қиындағанының белгісі. Кеуде тұсындағы сыдырылған тері мен ұйып қалған қанға қарап жарақаттанған жерді білуге болады. Кеудесінің көтеріліп, басылуына қарай тыныс алуын да тексереді. Дем шығарғанда екі жағының біркелкі қозғалысқа түспеуінен зақымданған тұсты анықтауға мүмкіндік береді.

Жарақаттанған жағының кеудесіне абайлап пальпация жасау арқылы ауыру аймағы мен теріастылық эмфиземаға көз жеткізеді. Одан соң қатты ауырсынатын орынды табу мақсатында қабырғалардың бойымен пальпация жасалады. Көп қабырға бірден сынатын жағдайда сынық бөліктерінің крепитациясы (сүйек сықыры) анықталады. Бұдан әрі зардап шеккен адам жай жөтеліп көруі керек. Қан аралас қақырық түсуі өкпенің зақымданғанының айғағы.

Бір-екі қабырғасы сынған жағдайда негізінен кеудесінің белгілі бір тұсының қатты ауыратыны мен дем шығарғанда қатты ауыру сезімі болатынына шағымданады. Ауырғандықтан зардап шегуші үстіртін бірақ жиі тыныс ала бастайды. Алайда тыныс жетімсіздігіне тән нақты белгілер байқалмайды. Қабырғаның бойымен жасалатын пальпация ауыру сезімі тууына қарай сынған сүйекті дәл анықтаудың жолы. Қабырғаның оқшауланған сынығында стационаралық ем-дом қабылдау қажеттілігі туындамайды.

Бірнеше қабырға сынған жағдайда тыныс алу жетімсіздігінің бел- гілері анық байқалады: тыныс алуы жиі әрі үстіртін, мұрын қанатша- лары дем шығарғанда үлкейіп, бетінің терісі көгеріп, сұрланған реңкке енеді. Зардап шегуші тыныс алуын жеңілдету үшін отыруға талпынады. Дем алғанда зақымданған кеуде қуысы сәл кейінірек көтеріледі. Кернелген пневмоторакс кезінде тыныс жетімсіздігінің белгілері неғұрлым анық байқалады.

Кеуденің қысылуы адамның өңінен білінеді: беті, мойыны мен денесінің жоғарғы тұсының терісінде қан құйылуын көрсететін ұсақ нүк- телер пайда болады, кей жерлерде олар бір-бірімен қосылып кетуінен тері тұтастай күрең қызыл, көгерген түске енеді. Қан құйылғанын көз конъюнктивінен дәл байқауға болады.

Кеудесінде жабық жарақаты бар және тыныс алуы қиындаған зардап шегушілердің барлығы шұғыл түрде емдеу мекемесіне жеткізілуі тиіс.

Тасымалдау кезінде қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ауыруды басу үшін сынған қабырғалардың орнынан қозғалмауын қадағалау керек. Дегенмен кеуде қуысы тыныс алу процессіне қатысатындығынан, максималды түрде зақымданған қабырғаларға иммобилизация жасаудың мүмкін емес екендігін ескерген жөн. Бұл жағдайда кеудесін қы- сып тұратын және орап тастайтын таңғыштар салу орынсыз. Өйткені мұндай таңғыш тыныс алуды қиындатуынан ауа жетімсіздігін одан әрі арттырып, кейін өкпенің асқынуына әкеп соғуы мүмкін. Зақымданған қабырғалардың бойымен шатыр жабынына ұқсатып, жабысатын пла- стырьді қолданып, сынған қабырғаларды бекіту әлдеқайда тиімді әдіс болып табылады.

Ауырғанды басуға арналған әсері қатты дәрі-дәрмек пайдаланудың қажеті жоқ, өйткені бұл ауырсыну сезімін басқанымен, өкпені желде- туін басу арқылы тыныс алу тереңдігін төмендетеді, ал бұл тыныс алу жетімсіздігін одан әрі ұлғайтуы мүмкін. Зардап шегушіні жатқызған бойда емдеу мекемесіне тасымалдайды.

Кеуде жарақаты қандай заттан болғанына қарай түйрелген, кесілген, соғылған және оқ тигеннен болған деп бөлінеді.

Кеуде жарақаты ойық (қабырға аралық өкпеқаптың зақымдануымен) және ойылмаған (өкпеқаптың тұтастығы сақталған) болып өзара жікте- леді.

Ойық жарақат кезінде өкпеқап қуысында ауа керетін тесік пайда бо- лады.

Қысымның айырмашылығының салдарынан өкпеқап қуысында пневмоторакс (жабық, ашық және клапандық) пайда болумен жара арқылы сырттан ауа кіреді.

Жабық пневмоторакс өкпеқап қуысына түйрелген немесе кесілген жара салу кезінде ғана ауа кіруінен болады. Мұндай жараларда зақымданған тұстың шеттері өз бетінше тез жабылып, бұдан әрі ауа кіруіне жол берілмейді. Кірген ауа болса сорылып кетеді.

Ашық пневмоторакс кеудеде үңірейген жара болғанда пайда болады және бұл кезде сыртқы ауа өкпеқап қуысы арқылы еркін кіреді. Әрі дем алған сайын ауа өкпеқап қуысына кіруінен өкпені қыса бастайды. Тыныс алудың осылайша бұзылуынан қандағы оттегі төмендеп, тіндерде оттектік жетіспеушілік орын алады да, соның салдарынан жүректің жұмысы нашарлайды. Зардап шеккен адамның жағдайы одан сайын на- шарламау үшін жараның бетін жауып, өкпеқап қуысына ауа кірмеуіне қамтамасыз ету керек.

Клапандық пневмоторакс пішіні жіңішке болып келетін жарадан ірі бронх зақымданған кезде пайда болады. Бұл жағдайда дем алған сайын ауа бронхтағы жара арқылы өкпеқап қуысына кіреді, дегенмен жара орнының жіңішке болуына байланысты сыртқы ортаға шыға алмайды. Мұнда да тыныс алу мен жүрек қызметінің бұзылу салдары кеуденің жабық жарақатымен ұқсас болады.

Өкпе мен кеуде қуысының қан тамырлары зақымдалуы гемоторак- сқа әкеп соқтырады. Оның көлемі кейде кішкентай болса, енді бірде өкпеқап қуысы толықтай қанға толуынан ұлғаяды. Көлемі шағын гемо- торакс әдетте өкпе тінінің жарақаты кезінде кездеседі, бұл жағдайда қан құйылуы өз бетінше тоқтайды.

Көлемді гемотораксқа көбінесе себеп болатын жағдай — өкпедегі ірі қан тамырларының жарақаттануы немесе әдетте қысымы жоғары болып келетін қабырғааралық артериядан ағатын қан.

Өкпеқап қуысында қанның көптеп жиналуы өкпені қысып, содан ауа бармай қалады.

Кеуде жарақаты кезінде көрсетілетін медициналық көмек жарақат- тың сипатын анықтаумен, жараның бетін таңғыш жабумен, ауырсыну сезімін басатын дәрі-дәрмек беру, тыныс алу қызметі бұзылған адам- ды емдеу мекемесіне жеткізуге дайындықпен шектеледі. Тыныс алуы қиындаған және ашық пневмоторакс пен көлемді гемоторакстан қатты қансырау белгілері бар зардап шеккендерді тезірек анықтауға тырысып, оларға алдымен көмек беру керек.

Ашық пневмоторакста зардап шегушілер аласұрып қалады: олардың қимылынан қозу белгілері байқалады, қорқыныш сезімі бойын билейді, қолымен жараның бетін жабуға тырысады. Ауа жетіспеушілігінен орнынан жиі қозғалып, сүйеуеніп тұратын жер іздейді. Зақымданған тұстың қатты ауыратынына, әлсіздігіне, ауа жетіспеушілігі мен жөтел қысуына шағымданады. Терісі бозарып, көгере бастайды, қан араласқан қақырық түседі. Жиі және үстіртін тыныс алады. Тамыр соғуы жиі әрі әлсіз. Кеудедегі жарақаттан тыныс алғанда екі бағытта да сырылдаған дыбыс шығады.

Жөтелгенде және қозғалғанда жарадан көпіршікті қан ағады. Медициналық көмек тез көрсетілмесе тыныс алуы қиындап, қан айналымы бұзылады.

Клапандық пневмотораксқа тыныс алу мен қан айналымының айтарлықтай бұзылуы тән. Зардап шеккендер тыныс алудың қиындығына, жараланған тұстың ауруына шағымданып, отыруға тырысады. Терісі көгере бастайды. Беті, мойыны мен көкірек тұсында теріастылық эмфи- зема байқалады. Тыныс алуы жиілейді, алайда дем шығарарда қиналады. Жараның диаметрі әдетте 1 – 2 см аспайды.

Гемоторакс кезінде көп қан жоғалту белгілері анық байқалады. Өкпеқап қуысына құйылған қанның көлеміне қарай оның жағдайы анықталады. Зардап шеккендер кеудесінің ауыратынына, алқынуына және жалпы әлсіздікке шағымданады. Беті мен шырышты дене мүше- лерінің терісі бозарады. Тамыр соғуы жиі бірақ әлсіз.

Жарақаттың анықталған жалпы және жергілікті белгілерін бағалаудан кейін оның бетіне таңғыш салынады. Жарақаттанған тұстың (тесіп өтпеген, жабық пневмотораксті немесе гемотораксты) маңындағы теріні асептикалық құралдармен зарарсыздандырып, бірнеше қабатталған стерильді дәке салфеткасымен жараның бетін жапқан соң оны пластырьмен бекітіп қояды.

Ашық пневмоторакс кезінде өкпеқап қуысын окклюзиондық (герметикалық) таңғышпен жабу түрінде медициналық көмеккөрсетіледі.

Кеуде жарақатын алған барлық зардап шегушілер жараға таңғыш салынып, ауырсынуды басатын дәрі-дәрмек қабылдағаннан кейін, то- лыққанды хирургиялық көмек көрсетілуі үшін міндетті түрде емдеу мекемесіне жіберілуі тиіс. Тыныс алуы қиындаған (ашық немесе клапандық пневмоторакс) немесе ішке қан кету (гемоторакс) белгілері бар зардап шегушілер бірден медициналық мекемелерге жіберіледі. Оларды мұндай жағдайда жартылай отырғызылған күйдетасымалдайды.

Іштің зақымдануы

Іш жарақаты ауыр жарақаттар түріне жатады. Көп жағдайда ішке қан кету мен жарақаттық шок байқалып, перитонит пен ауыр интоксикаци- яның басталауымен адам өміріне қауіп төндіреді. Мұндай асқынуларға құрсақ қуысының анатомиялық ерекшеліктері мен мұнда тығыз және қуыс мүшелер деп жіктелетін органдардың орналасуы ықпал етеді.

Тығыз мүшелер – бауыр, ұйқы безі, көкбауыр. Оларда артериалдық және веноздық қан тамырлары желісін құрайтын көптеген ұсақ қан та- мырлары орналасқан.

Тығыз мүшелердің зақымдануы ішке қан кетуімен қауіп төндіреді және бұл процессті тек ғана хирургиялық жолмен тоқтатуға болады.

Қуыс мүшелер – асқазан, 12 елі ішек, аш ішек және тоқ ішек, өт қабы.

Бұл мүшелер ас қорыту жүйесінің көп бөлігін құрайды.

Қуыс мүшелер зақымданғанда оның ішіндегінің бәрі құрсақ қуысы- на төгіледі. Егер асқазанға зақым келсе, оның шетіндегі жара арқылы құрсақ қуысына қышқыл асқазан сөлі ағады. Ішперде үшін күшті хими- ялық тітіркендіргіш болып табылатын асқазан сөлінен асқыну процес- сі басталады. Аш ішек жыртылған жағдайда құрсақ қуысына ішектегі сілтілік құрам ағуы да асқыну процессіне әкеп соғады. Дегенмен бұл жағдайда асқыну белгілері тез басталмайды. Тоқ ішек зақымданғанда ондағы шірік микробтық флоралы (ішек таяқшасы) құрам құрсақ қуы- сына ағуынан ішперде ауыр интоксикацияға ұшырайды.

Осылайша, қуыс мүшелердің зақымдануы пери¬тонит деп аталатын ішперденің асқынуына әкеп соғады.

Перитонит – іріңді уланудың ауыр түрі басталатын, зат алмасу процессі бұзылатын және түгелдей дерлік органдар мен жүйелер қыз- метінің бұзылуына әкеп соғатын үдемелі ауру түрі. Перитонитті емдеу әлі күнге дейін қиындық туғызады, әрі одан болатын өлім көрсеткіші де аса жоғары (20 – 30 %).

Перитониттің барысы үнемі үдемелі және тоқтаусыз сипатқа ие. Оның барысын тоқтату немесе бәсеңдетуге бағытталған консервативтік ем шаралары жоқ. Іш жарақаты кезінде перитониттің алдын алудың жалғыз жолы – шұғыл түрде хирургиялық ота жасау. Сондықтан, пе- ритонитті емдеудегі басты фактор – уақыт жоғалтпау: перитониттің се- бебін жоюға бағытталған хирургиялық отаның ерте жасалуы өмір сүру мүмкіндігін арттыра түседі.

Дене мүшелерінің зақымдану түріне қарай перитонит әр түрлі бағытта өрбиді. Құрсақ қуысына қышқыл асқазан сөлінің, аш ішек пен тоқ ішектің ішіндегі құрамның (нәжістің) құйылуынан болатын асқыну процесі ауыр өтеді. Ал қан немесе несептің құрсақ қуысына ағуынан болатын асқынулар керісінше баяу жүреді.

Іштің зақымдануының ашық және жабық түрі бар.

Жабық түрі доғал затпен соққы жасаудан, жердің, ғимараттардың сынған бөлшегінің ішке тиюінен болады. Жол-көлік апаты мен аса биік жерден құлау (инерциялық) да оған себеп болады.

Іштің жабық жарақаттары анатомиялық ерекшелік сипатына қа- рай алдыңғы құрсақ қабырғасының соғылуы және ішкі органдар зақымданған жарақат болып екіге бөлінеді.

Құрсақ қабырғасының соғылуы ішке соққы жасалғанда немесе ішпен жерге құлағаннан болады. Соғылған жер тері астына қан құйылудан шама- лыісінеді, кейде қан ұйып қалуымүмкін. Пальпация жасағанда соғылған жер ауырсыну сезімін туғызады. Зардап шегушінің жалпы жағдайы қанағаттанарлық, қансырау және интоксикация белгілері байқалмайды.

Ішкі органдарға зақым келген жарақаттар ауыр болып саналады.

Көбінесе бұл жағдай жарақаттық шокқа әкеп соғады.

Жекелеген мүшелердің зақымдануы жарақат механизміне байланысты. Мәселен, ішке қатты соққы жасалғанда немесе ішпен құлағанда көбінесе бауыр, көкбауыр зақымданады, аш ішек жарақаты сирек кез- деседі. Ішті қатты басудан (денені қозғалмайтын затпен жаншу, қысу немесе ауыр заттардың астында қалғанда) аш ішек, қуық, асқазан, тоқ ішек жарылып кетуі мүмкін. Биік жерден құлағанда инерциялық зақым келеді, яғни бауыр және көкбауырдың жарылуы, аш ішек пен тоқ ішектің шажырқайдан үзіліп кетуі кездеседі.

Медициналық көмек көрсетілгенге дейін жабық іш жарақатын алған адамға бастапқы дәрігерлік тексеріс жүргізіледі. Оның мақсаты жарақаттың сипатын анықтау және емдеу мекемесіне жеткізу жолын қарастыру.

Мұндай тексеру оқиға орнында, яғни жарақат алған жерде жүргізіледі. Зардап шеккен адамның сырттай қарағанда жағдайы қанағаттанарлық болғанымен, бастапқы дәрігерлік тексерістен өтуден бас тартуға болмайды. Бастапқы тексеріс жүргізу үшін оны арқасымен жатқызып, жоғарғы жағына киімдерді қойып, басын биіктетеді.

Ең маңызды сұрақ қойылған соң (шағымдар, қалай жарақаттанғаны туралы) бетінің терісі мен ернінің шырышты бөлігі тексеріледі. Тамыр соғысының жиілігіне көңіл аударылады. Одан кейін ішін қарайды, егер мүмкіндік болса киімін көкірек бөлігінен санының жоғарғы тұсына дейін ашып тексерген жөн.Тыныс алу қозғалыстары кезінде ішінің көтеріліп, басылу қимылына назар аударылады. Ішкі органдар зақымданса немесе алдыңғы құрсақ қабырғасы қатты соғылған жағдайда тыныс алу барысында ішінің қозғалысы шектеулі немесе мүлдембайқалмайды.

Ішті ақырын басып көру арқылы ауыру аймағы мен алдыңғы құрсақ қабырғасы бұлшық етінің қаттылығы (кернеулілігі) анықталады. Соңғысы құрсақішілік зақымданулардың белгісі болып табылады. Ішперденің зақымдану нышандары да ескеріледі. Дәрігерлік тексеру жүргізуші адам абайлап және баяу түрде ішін қолымен басады да, сәл- ден соң қолын бірден ала қалады. Қолын түсірген кезде зардап шеккен адамда ауырсыну сезімі пайда болады.

Пальпация кезінде анықталған ауырсыну сезімі, іш бұлшық етінің қатайып тұруы, ішперденің тітіркенуі сияқты симптомдар барлық жағдайда ішкі жарақаттардың көрінісі болып табылады. Көп жағдайда олар қансырау, жарақаттық шок, интоксикация сияқты ағзадағы түрлі өзгерістердің салдарынан болады. Жалпы және жергілікті жарақаттардың барлығына көз жеткізіп, тексеру құрсақішілік органдардың зақымда- нуын нақты болжауға мүмкіндік береді.

Бауыр мен көкбауыр зақымданғанда, шажырқай жыртылғанда ішке қан кетудің келесі белгілері көрініс береді: адамның тартына қимылдауы, тері мен шырышты қабықтың бозаруы, тамырдың жиі соғуы. Тыныс алу кезіндегі іштің шектеулі қозғалысы, пальпация жасағанда шамалы ауырсыну сезімі байқалады, құрсақ қабырғасы қатаяды және ішперденің тітіркену белгілері анық байқалмайды.

Қуыс органдардың зақымдануы іштің ауыруы үдей түсетін, адамның бет әлпеті өзгеріп, тілдің құрғауы, шөлдеу, тамыр соғуының жиіле- уі сияқты клиникалық белгілер тән болып табылатын перитониттің тез басталуына әкеп соғады. Тыныс алу кезінде іш қозғалысқа түспейді және ол ішке қарай тартылып тұрады, құрсақ қабырғасы кернеулі, пальпация кезінде біршама ауырсынады, ішперденің тітіркену симптомдары да анық байқалады.

Жабық іш жарақатын алғандардың барлығы жағдайының ауырлығына қарамастан, міндетті түрде ауруханаға жатқызылуы керек. Алдыңғы құрсақ қабырғасы соғылғандар да дәрігерлік тексеру жүргізу үшін ауруханаға жіберіледі.

Жоғарыда аталған іш жарақатының ерекшеліктеріне байланысты дәрігерлік көмекке дейін қандай да бір шаралар жасау еш нәтиже бермейді. Өйткені мұның барлығы жарақаттың негізгі факторының әсерін, атап айтқанда, ішкі қан кетуі мен перитониттің өршуін тоқтатуға қауқарсыз. Сондықтан, зардап шегушінің жағдайын жақсартуға бағытталған нәтижесіз шараларға уақыт жоғалтай, ауруханаға шұғыл түрде жеткізу керек.

Іш жарақатының клиникалық белгілерінің өзгеруіне алып келетіндіктен және стационарда дұрыс диагноз қоюға кері әсерін тигізу мүмкіндігін ескеріп, зардап шеккен адамға әсері күшті ауыруды басуға арналған дәрі-дәрмек беруге болмайды. Тасымалдау кезінде зардап шеккен адамның ішіне мұз салынған зат немесе ішіне суық су құйылған жылытқы басу керек. Салыстырмалы түрде жағдайы қанағаттанарлық болса да, зардап шегушіні жатқызған күйде емдеу мекемесіне жеткізеді. Іш терісінің тұтастығы бұзылған кез-келген зақымдану іш жарақатына жатады.

Жарақат салынған заттың түрі мен жараның сипатына қарай мұндай жарақаттар түйрелген, кесілген, түйреліп-кесілген және оқ тигеннен болған деп өзара жіктеледі.

Іш жарақатын жіктеуде құрсақ қуысы ойылған және ойылмаған деп қарастырудың маңызы жоғары. Оның алғашқысына қабырғалық ішастар зақымдалған жарақаттар, ал екіншісіне оның тұтастығы бұзыл- маған жаралар кіреді.

Ойылмаған жарақаттарда құрсақ қабырғасының тіні – терісі, теріа- сты шелі, бұлшық ет ғана зақымданады. Мұндай жарақаттарды емдеу нәтижесі әдетте ойдағыдай болады.

Іштің ойылған жарақаты көбінесе ішкі органдардың зақымдануымен қатар жүреді. Аш ішек, бауыр, шажырқайдың зақымдануы жиі кезде- седі. Жарақат іштің төменгі бөлігінде болса қуыққа да зиян тиюі мүм- кін. Бірнеше мүшенің қатар зақымдану жағдайлары да сирек құбылыс емес. Мұны ауыр жарақат деп те атайды және оның өту барысы біршама қиын болады.

Іш жарақатының жоғарыда аталған ерекшеліктеріне қарап дәрігерлік көмекке дейінгі негізгі ережелер бекітілген: жарақаттың ойылғанына неғұрлым тез көз жеткізу және зардап шеккен адамға уақыт жоғалтпай хирургиялық ота жасау үшін жылдамырақ стационарлық мекемеге жеткізілсе, жарақаттан болатын ауыр асқынудың алды алынады және емдеу шаралары оң нәтиже береді.

Жарақаттың ойылған екендігіне бастапқы дәрігерлік тексеру кезінде-ақкөз жеткізуге болады. Ойықжараның негізгі көрінісі- зақымданған тұстан ішек бөліктері немесе шарбы майының бір бөлігі, асқазан не болмаса ішектердің ішіндегінің сыртқа ағуы. Ойық жарақатты білдіретін жанама симптомдарға іштің тартылу, оның тыныс алу кезінде қозғалысқа түспеуі, пальпация кезіндегі ауырсыну, алдыңғы құрсақ қабырғасы бұлшық етінің қатаюы, ішперденің тітіркенуі сияқты перитониттің жергілікті белгілері жатады. Ойық жарақатта әдетте ішке қанкету белгілері (терінің бозаруы, тамырдың жиі соғуы) және интоксикацияның өршіп бара жатқандығы (шөлдеу, тілдің құрғауы) байқалады.

Іш жарақатының кез-келген түрінде зардап шеккен адамға қауіпсізді- гін қамтамасыз ету және шұғыл хирургиялық ота жасау үшін тез арада стационарлық емдеу мекемесіне жеткізу түрінде дәрігерге дейінгі көмек көрсетіледі.

Ең алдымен жарақаттың бетін бірнеше қабатталған дәке немесе мақтамен тұтастай көмкеріп тұратындай етіп, асептикалық таңғышпен жабады. Жараның беті жабылған таңғыш материал (мақта-дәке таңғышы) іштің ауданын толық қамтитындай қылып жалпақ бинтпен бекітеді.

Ойылған жерден ішектің бөлігі шығып тұратын болса, таңғыш салғанда оның одан әрі зақымдалмауын және қозғалмауын ескеру керек. Ол үшін сыртқа шығып тұрған ішек екі ұшы шиыршықталып қатты байланған үлкен дәке салфеткаға салынады. Соның нәтижесінде шығып кеткен ішек таңғышпен қысылмай және құрсақ қабырғасының терісіне тиетіндіктен орнынан қозғалмай, дәке сақинасының (шығыр нан») ішінде тұрады. Оның үстін ішектің сырты құрғап кетпеуі және таңғыш оңай шешілуі үшін жұқа етіп вазелин майы жағылған стерильді салфеткамен жауып қояды. Одан әрі бірнеше көлемі үлкен дәкеден жасалған салфетка, қалың қылып мақта төсеп, ең соңында ішті айналдыра байлап таңғышты бекітеді.

Таңғыш салысымен зардап шеккен адамды хирургиялық көмек көрсету үшін стационарлық мекемеге дереу жеткізеді. Ойық жараның белгілері анық көрініп тұрған болса және зардап шеккен адамның ауырсыну сезімін басу үшін тасымалдау кезінде оған дәрі салады. Ескеретін бір жәйт, бұл кезде қандайда бір дәрі немесе сұйықтықты ауызына құюға тыйым салынады.

Омыртқаның зақымдануы

Омыртқаның зақымдануы ашық, мысалы оқ тигеннен болса немесе доғал заттан болған соққының нәтижесінде жабық болуы мүмкін.

Күнделікті жағдайда негізінен жабық сынықтар жиі орын алады. Оған себеп болатын жағдайлар жоғары биіктіктен құлағанда бүкіл сал- мақтың аяққа немесе бөксеге түсуі, ауыр затпен арқасынан қатты соғу, ғимарат опырыла құлағанда ауыр заттардың астында қалу, теміржол, жол-көлік апаттары.

Омыртқа жотасының сынуы ауыр жарақаттар тобына жатады және жұлын зақымданбаған (жай сынық) және жұлын зақымданған (ауыр) болып өзара жіктеледі.

Көбінесе жұлыны зақымданбаған жарақаттар жиі орын алады және ол омыртқаденесінің, доғасының және өсіндісініңсынуыболыпбөлінеді. Ал ауқымды жарақат салынса бірнеше омыртқаға зақым келуі мүмкін.

Неғұрлым қозғалмалы келетін мойын және бел омыртқасының сы- нуы жиі орын алады. Бел омыртқасының 1-ші және 2-ші, сондай-ақ 12- ші артқа омыртқасы көбінесе сынып кететін тұстар болып есептеледі.

Адам үлкен биіктіктен құлап бара жатқанда денесін алға қарай бір- ден бүгіп, ал аяғын немесе бөксесін тіктеп түскенде осындай жарақат алады. Мұндайда омыртқа денесіне артық қысым түседі (компрессия) және алға қарай жалпиып кетеді. Бұл омыртқалардың компрессиялық сынуы деп аталады.

Омыртқаның көлденең өсіндісінің зақымдануы көбінесе денені бір жақ қырына қарай қатты майыстыруыдан болады, ал қылқанды өсіндінің сынуы арқадан тіктеп тұрып ұрғаннан немесе денені артқа қарай тым қатты шалқайтудан болады.

Омыртқаның қай тұсы сында да немесе сынықтың қай түрі болса да зардап шегуші қозғалыс кезінде зақымданған тұстың қатты ауыратынына шағымданады.

Сегізкөз сынғанда адам ұзақ уақыт арқасымен жата алмай, қатты қиналады. Көлденең өсінді сынғанда да қатты ауырып, ауру симптомы зақымданған жақтағы аяққа беріледі және денесін бұрғанда ауыру сезімі күшейеді.

Ауыратын жерді қарағанда бұл тұс теріастылық қан ұюдан ісініп тұрады. Омыртқа денесінің немесе көлденең өсіндінің сынуы кезінде ісіп тұрған жер қатты байқалмайды, ал қылқанды өсінді сынатын болса тері астындағы қан ұйыған жер көзге бірден көрінеді.

Жарақаттанған жерді қарағанда омыртқаның зақымдануын көруге болады, бұл әсіресе қылқанды өсіндінің зиян келген омыртқаның үстіне қарай көтеріліп тұратын компрессиондық сынық кезінде анық көрінеді. Екі немесе одан да көп омыртқа сынғанда зақымданған арқа бүкірейіп тұрады.

Омыртқа сынығының асқынуына әкелетін жағдайлар омыртқалар- дың орнынан жылжып кетуі салдарынан жұлынның қысылып қалуы, сынған сүйек бөлшектерінің немесе қанды ісіктің жұлынды мыжып та- стауы, соғылу, толықтай немесе жартылай үзіліп кетуі.

Жарақат алған соң жұлынның зақымдану сипатын бірден анықтау мүмкін емес, өйткені, зақымданған жердегі ісік жан-жағына жайылып, тіпті жарақаттың қарсы жағына да өтеді.

Соның салдарынан жұлын қалай жарақаттанса да қимыл әрекеті мен сезімталдықтың бұзылуына әкеп соғады.

Мойыномыртқасының жоғарғы бөлігісынғандажұлынның 1 – 3-ші сегменттері зақымданып, бұл өз кезегінде сопақша мидағы тамыр қозғалтқыш орталықтың салға (параличке) ұшырауынан жүрек қызметін тоқтатады.

Мойын омыртқасының төменгі бөлігі мен кеуде омыртқаларының жоғарғы бөлігіндегі жұлын зақымданатын болса, адамның аяқ-қолдары жұмыс істемей, толығымен сал болып қалады. Сонымен қатар денесін- де, аяқтарында сезімталдық жойылады, тыныс алу бұлшық еттерінің, ішектің және қуықтың қалыпты қызметі бұзылады.

Жұлын зақымдалып, кеуденің төменгі бөлігіндегі омыртқалар және бел омыртқасының сынуы параличке, аяқ парезіне немесе жамбас органдары қызметінің бұзылуына (несеп немесе нәжістің шығуы бұзылуы) әкеп соғады.

Несеп шығару қызметінің бұзылуы бастапқыда оның бөлінуінің бөгелуі түрінде көрініс береді. Ал кейін керісінше несеп шығуын те- жей алмайды.

Дефекация (нәжіс) бөлінуінің бұзылуы ішектің параличке ұшырауынан болады.

Жұлын қай тұсынан зақымданса да тіндерге қоректік заттардың жетуі бұзылуына әкеп соғады, бұл әдетте терінің ойылып қалуы түрінде көрініс береді.

Терінің ойылып қалуы жарақат алғаннан кейін бірнеше күннен соң-ақ байқала бастайды.

Дәрігерлік көмекке дейін зардап шеккен адамға оқиға орнында көмек көрсету шаралары жасалады және ол бастапқы тексеру мен ем- деу мекемесіне жеткізу шараларын қамтиды. Қарапайым тәсілдермен тез арада тексеріледі.

Зардап шеккен адамның шағымы тыңдалады және нақтыланады. Қозғалыс және сезімталдық қызметінің сақталуы тексеріледі. Ол үшін зардап шегушіге аяғын бүгіп, жоғары көтеру ұсынылады. Ал сезімталдығын тексеру үшін адамның аяғының терісіне қолын тигі- зеді немесе ақырын шымшып көреді. Аяқ қозғалысы мен сезімтал- дығы сақталған жағдайда жұлынға зақым келмегенін көруге болады. Омыртқа жарақатын нақтылаудың қарапайым және тиімді тәсілі — омыртқаға өстік жүктеме түсіру болып табылады. Ол үшін адамның аяғын тіктеп ұстап, ақырындап өкшесін ұрып көреді немесе зардап шеккен адамның иығына сәл ғана салмақ түсетіндей етіп басады: омыртқа сынған жағдайда зақымданған тұстың ауыруы арта түседі.

Жарақат алған жерді қарау мақсатында зардап шегушіні қыры- на қарай бұру қажет болса, бұл әрекет аса байыппен жасалуы тиіс. Өйткені денені тез бұрудан ауыру сезімі одан әрі ұдай түсуі мүмкін, сонымен қатар сынған сүйектер орнынан қозғалып кетеді. Жарақат орны мен ісіп тұрған жердің көлемі тексеріледі (теріастылық гемато- ма).

Компрессиялық сынық кезінде бір немесе бірнеше қылқанды өсім- шенің шығыңқы тұруынан арқасы бүкірейіп тұрады. Осындай көлемде жәнедәлосындай жолменбастапқы дәрігерліктексеружүргізу омыртқаның зақымдануына көз жеткізуге мүмкіндік береді.

Дегенмен анықталған қозғалыс және сезімталдықтың бұзылуының белгісі болып табылатын анатомиялық өзгерістер жұлынның зақымданғанының шынайы көрінісі бола алмайды. Жұлынның соғылуы немесе омыртқалардың орнынан қозғалып кетуінен қысылып қалу да дәл осындай көрініс беруі мүмкін. Дереу арада олар қалпына келтірілген жағдайда жұлын қызметі де дұрысталады. Сондықтан бастапқы дәрігерлік тексеру неврологиялық зақымдану белгілері болмаған жағдайдағы сияқты және қайта орнына келмейтіндей қосымша зақымдануға жол бермеу мақсатында аса сақтықпен, байыппен жүргізілуі тиіс.

Омыртқа жарақатыныңерекшеліктерін ескере отырып, дәрігерліккөмек- ке дейінгі шаралар зардап шеккен адамды емдеу мекемесіне жеткізуге дұрыс дайындауды қамтиды. Зардап шеккен адамды оғаш қимыл жасап, дұрыс жатқызбауданжұлын зардап шегіп, тіптіүзіліп кетуі деәбден мүмкін. Жа- рақаттанған адамды екі-үш адам бірігіп көтеріп, жатқызады және олардың қимылы бір уақытта әрі үйлесімді болғаны жөн.

Зардап шеккен адамды қалқан қойылған зембілге жатқызады. Ал белінің тұсына киімдерді орап салып, сәл биіктетеді. Қалқан болмаса адамды кеу- десінің астына киімдер немесе көрпе төсеу арқылы биіктетіп, ішімен төмен қаратып жатқызған соң емдеу мекемесіне жеткізеді.

Жарақаттанған адамның салмағы ауыр болса оны зембілге жатқызу кезінде «тарту» әдісін қолданады. Ол үшін алдымен қалқанды адамның бас жағына денесінің бойымен қатар келетіндей етіп қатар қояды. Содан кейін көмек көрсетушілер қалқанды аяғымен басып тұрып, адамның екі иығынан ұстайды да, қалқанның бойымен өздері кейін жылжып, денесін жоғарыға көтерместен оның үстіне қарай тартады.

Зардапшеккен адамды емдеумекемесіне жеткізер алдында оған ауырсыну сезімін басатын дәрі-дәрмек беру қажет.

Жамбастың зақымдануы.

Күнделікті жағдайда жамбас сынуының жабық түрі жиі кездеседі. Ал та- биғат апаты, әсіресе жер сілкінісі кездерінде болатын ауыр жарақаттардың ішінде жамбас сүйегінің сынуы алдыңғы орында. Техногендік апаттар (шахтадағы апаттар, теміржол апаты, жол-көлік оқиғалары) кезінде де жамбас сыну оқиғалары аса көп орыналады.

Жамбас сынуы механикалық зақымданулардың ішінде жарақаттық шок- тың жиі кездесуімен ерекшеленеді (35 – 40 % дейін) және ол қатты ауыру кезеңіндегі клиникалық белгілердің айғағы болып табылады.

Жамбас сынуының өзіндік ерекшелігі көп жағдайда қуық, несеп жолда- ры, тік ішек сияқты несеп шығару мен ас қорыту жүйесі органдарын тұйықтайтын аппараттарғажататынжамбасмүшелерініңзақымдануымен қатар кездеседі. Бұлмүшелердіңзақымдануы ылғи да зардап шегушінің жағдайын ауырлатып, тез арадахирургиялық көмек көрсетуге жіберуді қажететеді.

Жамбас сынуына көбінесе жол-көлік апаты кезінде жылдам қозғалыстағы үлкен затпен соққы жасау немесе ғимараттармен басқа да нысандардың құлауы себеп болады.

Жамбас сүйегінің сынуына себеп болатын тағы бір жағдай – оны ауыр заттың басып қалуы (шахталарда тау жыныстарының құлауы, қираған ғимараттардың сынығы және тағы басқалары). Сонымен қатар үлкен биіктіктен құлаудан да (10 метрден жоғары биік) жамбас сүйегі сынуы мүмкін. Қорытындылай келе айтқанда, жамбас сүйегі сынуының ауыртпалығы соққы жа- салған заттың үлкендігі мен қандай жылдамдықпен тигеніне, соққы тиген аумақтың үлкендігі және жарақаттаушы заттың сүйекке түсірген күшіне қарай болады.

Жамбас сүйегі сынуының көптеген түрлері болғанымен, оларды жамбас сақинасының тұтастығы сақталған және сақталмаған деп жіктеледі. Оның біріншісіне жамбас сүйектің жалпақ басы, шат сүйегі және шонданай сүйегінің жанының сынуы, ал екіншісіне шат немесе шонданай сүйегінің бір не болмаса екі жағынан сынуы жатады.

Сүйек сынуының аталған түрлері жамбастың алдыңғы бөлігінің сынуына жатады. Көбінесе жамбастың артқы бөлігі – жамбас сүйегінің жалпақ басы мен сегізкөздің қиылысқан тұсының жарылуы, жамбастың жалпақ басының ұзындығынан сынуы, сегізкөздің сынуы сияқты зақымданулармен қатар кездеседі. Бұндай сынықтарды қосарланған сынықтар деп те атайды.

Қосарланған сынықтар кезінде ауыр дәрежелі жарақаттық шоктан, көлемді тінішілік қан жоғалтудан және басқа да мүшелердің, оның ішінде аяқ сүйектерінің қатар сынуымен зардап шегушінің жағдайы айтарлықтай ауырлайды.

Жамбас мүшелері сынығында әдетте қуықтың зақымдануы жиі кездеседі.

Ол сыну кезінде орнынан жылжыпкеткеншатсүйегіжәне шонданай сүйегінің сынықтарының зақымдануынан немесе жамбас пен іштің қысылып қалуы салдарынан құрсақішілік қысымның кенеттен артуынан зақымдануы мүмкін.

Зәр шығаратын арнаның зақымдануы көбінесе ер адамдарда жамбас сүйегінің алдыңғы бөліктері сынған жағдайда орын алады.

Жамбас жарақатын алғандардың жағдайы жанынан немесе оқшауланған сынықтар кезінде қанағаттанарлық болса, ал қосарланған сынық кезінде жағдайы ауырлайды.

Оқиға орын алған жерде бастапқы дәрігерлік тексеру шаралары жамбас сүйегінің сынуын анықтау және зардап шегушіні емдеу мекемесіне жеткізуге дайындық түрінде жүзеге асырылады. Зардап шегушінің жағдайы неғұр- лымауырболса, соғұрлым дереуарадаонытиісті орынға жеткізу керек.

Зардап шеккендер әдетте ішінің астыңғы бөлігінің көп жері ауыратынын айтып, шағымданады. Сегізкөз сүйегі сынған жағдайда адам қатты қиналып, ауырсынады.

Жамбас сақинасы сынуына тән белгі «жабысып қалған өкше» симптомы болып табылады. Бұл жағдайда зардап шегуші зақымданған жақтың аяғын көтеру ұсынылғанда, тек тізесі мен жамбас буынын ғана ие алады, ал өкше- сін жоғарыға көтеруге халі болмайды.

Қосарланған сынық кезінде зардап шегуші «бақаға ұқсаған қалып» деп аталатын кейіпте болады: яғни тізе буындарын жай ғана басқан жағдайда саны сыртқа қарап, екі жаққа қарай жайылып ашылады.

Жамбас сүйегінің жалпақ басын жанынан ақырындап басу арқылы патологиялық жылжымалылықты анықтауға болады, ал жамбасқа жақын ор- наласқан тұстарды қарағанда қанталап тұрған жерді немесе шабының тұсы мен ішінің астыңғы бөлігіне қан құйылғанын көруге болады.

Қуықтың зақымдануынан зардап шегушікішідәреткеауырсынып әріжиі барады, сонымен қатар әдетте несепке қан араласқанын байқауға болады.

Зәр шығаратын арнаның зақымдануынан оның бөлінуі қиындайды және қан тамшыларының бөлінетінібайқалады.

Төтенше жағдайлар кезінде жоғарыда аталған симптомдарғажедел түрде көз жеткізу көбінесе жамбас сүйегінің сынғанын дәл анықтауға және зардап шеккен адамдыемдеумекемесінежеткізугедайындықты бастауғамүмкіндік береді.

Есте сақтайтын бір жәйт, жамбас сүйегі сынған адамдарды асқан сақтықпен баяу қиылдап тасымалдайды.

Қайта-қайта орнынан қозғау, ебедейсіз қимылдау, қырына жатқызып, одан соң қайтадан денесін бұру ауырсыну факторының жағымсыз әсерін үдете түседі, ал иммобилизациядағы ақаулар тінішілік қан кету мен жарақаттық шоктың артуына әсеретеді.

Емдеу мекемесіне жеткізерде зардап шеккен адамға ауырсыну сезімін басатын дәрі-дәрмек салады. Қуығы зақымданған кезде қан аралас несептің киімді бүлдірмеуіүшін екі аяғының ортасынабірнеше қабатталған мақта-дәке төсемесін салады.

Зардап шеккен адамдарды тасымалдау үшін қатты жабыны бар зембіл (қолдан жасалған немесе стандартты қалқаны бар) пайдаланылып, онда мін- детті түрде аяғы қалыпты жағдайда болатындай: жамбас буыны 30° дейін, ал тізе буыны 45° дейін иілген күйі; тізе буындарының астына киімдер немесе көрпе бүктеліп, салынады, ал екі аяқты орамал я болмаса дәкемен арасын біріктіріп, байлап қояды.