ЭЛЕКТР ЖАРАҚАТЫ МЕН СУҒА КЕТУ КЕЗІНДЕГІ РЕАНИМАЦИЯЛЫҚ КӨМЕК-3

Бас зақымдануының ауырлығы деңгейі жеңіл, ұзаққа созылмайтын амбулаторлық ем қабылдаумен шектелетіннен және өмірлік маңызы бар тыныс алу мен қан айналымы жүйесіне айтарлықтай зақым келген не- месе оқиға орнында шұғыл түрде реанимациялық шараларды бастауды қажет ететін ауыр деңгей болып екіге жіктеледі.

Бас жарақаты түрлерінің ішінде көбінесе бас сүйегінің жұмсақ тінінің зақымдануы, сүйек сынуы мен миға зақым келуі жиі кездеседі. Бас жарақатының негізгі себебі – соққы. Неғұрлым ауыр бас-ми жарақаттары жол — көлік апаты салдарынан, биіктіктен құлаудан, ғимараттар мен басқа да нысандардың опырыла құлауынан болады.

Бас сүйегі жабынының зақымдануы жабық (соғып алу) және ашық (жарақат) болуы мүмкін.

Соғып алуға тері астында қан ұйып қалуы сияқты белгі тән болса, ашық жарақат шеті бұдырлы, көбінесе жұлдыз түрінде келеді.

Сүйектің сынуы бас сүйек күмбезінің және оның негізінің сынуы болып бөлінеді.

Бас сүйек күмбезінің сынуын жарықшақтанған сынықтар және сызат деп ажыратылады. Жарықшақтанған сынықта бас сүйегінің ішіне қарай кіретін бірнеше сүйектік бөлшектер пайда болады, сызаттар жіңішке саңылау түрінде сүйектің бойымен тұтастай өтеді. Бас сүйегінің негізі сынғанда дереккөздің ұясы, мұрын сүйегі, шеке және шүйденің зақымданумен бірге бас сүйегі қаңқасының алдыңғы, артқы және ортаңғы тұсынан барлық бағыттарға таралған сызат түседі.

Бас сүйегі күмбезінің, әсіресе негізінің сынуы көп жағдайда ауыр соққының әсерінен болады. Ескеретін бір жәйт, жарақаттың ауырлығы сынықтың сипатымен емес, миға келген зақым мен соққының салда- рынан болатын асқынуларға байланысты анықталады.

Ашық жарақатқа инфекция қоздырғыштарының түсу қауіпінің жоғарылығы сынықтың бұл түрінің ауырлығын арттыратын фактор бо- лып есептеледі. Сүйектің сынған бөлшектері немесе сызаттардың шеті ми қабығын зақымдайтын болса мұндай қауіп тіптен жоғарылай түседі. Ойық жара деп аталатын мұндай кезде мидың маңайына микробтар түсуіне жол ашылады және ми мен оның қабығына инфекция түсу (ме- нингит және энцефалит) әбден мүмкін.

Мидың зақымдануы бас сүйегінің тұйық жарақаты нәтижесінде орын алады, әрі мұнда соққы күшінің бір бөлігі миға түскендіктен оның морфологиялық және функционалдық қызметі бұзылады.

Мидың зақымдалуы шайқалу, соғу және қысылу деп бөлінеді.

Мидың шайқалуы – зақымданудың әлдеқайда жиі кездесетін және ауырлығы соншалықты ауыр емес түрі болып есептеледі. Ми қызметінің бұзылуы қайтарымды сипатқа ие. Ми шайқалуына тән белгілер – естің бұзылуы немесе аз уақытқа (бірнеше минутқа) естен тану, есін жинағаннан кейін жүрек айну не болмаса бір рет құсу, жарақатқа байла- нысты оқиғаны және оған себеп болған жағдайды ұмыту (ретроградтық амнезия). Түрлі деңгейде бас ауыруы, бас айналуы, бетінің бозаруы, та- мыр соғуы біресе баяулап, сосын қайтадан жиі соға бастауы байқалады. Мидың соғылуы – айтарлықтай күшпен бас сүйегіне жасалған соққы- ның салдарынан болады. Ми соғылғанда әдетте бас сүйегінің сынуы да орын алады. Соққы жасалған жер жарылып, жұмсақ тіндері мылжаланады және оған қан құйылады.

Мидың соғылуы симптомдары ми шайқалу симптомдарына қараған- да анық, тұрақты түрде байқалады және ол арта түсуі де мүмкін. Ми соғылуының клиникалық барысының бастапқы кезеңі адамның есін бірден және ұзақ уақытқа (сағат, кейде тіпті тәулік бойы) жоғалтуымен сипатталады. Есін жоғалту уақытының ұзаруы ми соғылуының ауырлығы дәрежесін көрсетеді. Зардап шеккен адам әдетте ұзақ уақыт және жиі құсады. Ауыр соққы алған жағдайда қан айналымы мен тыныс алудың маңызды орталықтары орналасқан мидың бағаналық жасуша бөлігі зақымданады. Бұл кезде дем алуы сиреп, тыныс алу қозғалыстары үстіртін болып, ақыры адам көгере бастайды. Тамыры сирек және баяу соғылады. Жұтыну мен жөтел рефлексі бұзылады. Есін жоғалту мен жөтел рефлексінің басылуы жағдайында құсу аса қауіпті. Өйткені құсық массасы тыныс алу жолдарын бітеп тастап, асфиксияға әкелуі мүмкін. Сонымен қатар тілін жұтып қою және тілімен тамағының бітеліп қалуы да бұл жағдайда адам өміріне қауіп төндіреді.

Миы соғылғандар әдетте есін әрең жинайды және көп уақыт бойы толық қалпына келе алмайды. Ретроградтық амнезия белгілері анық байқалады, ал егер соққы ауыр болса басынан өткен оқиға мен оған алып келген жағдай жадынан мүлдем шығарылады.

Зардап шеккен адам есін жинай бастағанда түрлі қызметтердің бұзылуы түрінде белгі беретін ошақты симптомдар анықталады. Ошақты симптомдардың болуымен және оның сипатына қарай мидың зақым келген тұсын анықтайды. Көбінесе ошақты симптомдар қимыл қыз- метінің бұзылуы (паралич, аяқ-қолдың парезі), сезімталдығы, сөзі, қимылы, көру қабілетінің бұзылуынан көрінеді. Ошақтық симптомдардың анық байқалуы ми соққысының ауырлығының айғағы.

Егер миы қатты соғылмаған болса, адам есін ұзақ уақытқа жоғалтпайды, дегенмен ми қызметінің бұзылуы нақты байқалмағанымен ошақты симптомдардың кез – келген түрін көруге болады.

Мидың қысылуы – бас сүйек ішіндегі зақымданған қан тамырла- рынан ағып жатқан қаннан мидың жаншылуы нәтижесінде пайда болады. Тамырлар сынған сүйектің бөлшектерінен, сызаттың шеттерінен, сондай-ақ мидың зақымдануынан болуы мүмкін. Бас сүйегіне жиналып жатқан қан сыртқа шықпағаннан кейін біртіндеп миға күш түсіреді де, оны қан ағып жатқан жердің қарсы жағына қарай итереді. Бұл зардап шеккен адамның жағдайының ауырлауына және жалпы милық ахуалының нашарлап, ошақты симптомдарының арта бастауымен қатар келеді. Ми қысылуының белгісі бірден байқалмайды, тек сүйектер мен ми қабықшасының және оның астыңғы тұсы сияқты резервтік кеңістіктер ағып жатқан қанға толып қалғаннан соң ғана белгі береді.

Мидың қысылуының өзіндік клиникалық белгілері бар. Жарақат алғаннан кейін пайда болған мидың шайқалуы немесе соғылуы сим- птомдары біртіндеп басылады. Бұл кезеңді мамандар ашық аралық деп те атайды. Оның ұзақтығы да әртүрлі, бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін жалғасады. Одан кейін науқастың жағдайы біртіндеп нашарлап, бас ауыруы күшейді де құсқысы келеді. Көбінесе қимыл және психика- лық қозу байқалады. Жағдайының одан әрі нашарлауына қарай бради- кардия тахикардияға ұласады, қан қысымы төмендеп, тыныс алуы және жүрегі тоқтайды. Мұндай жағдайда шұғыл түрде хирургиялық ота жа- сау ғана адам өмірін сақтауға мүмкіндік береді.

Табиғат апаты немесе техногендік апат ошағында алғашқы меди- циналық көмек көрсетуге зардап шеккен адамның жалпы жағдайын бағалау, тыныс алуына кедергі келтіретін жағдайларды болдырмау және алдын алу, таңғыш салу мен емдеу мекемесіне жеткізуге дайындау кіреді.

Зардап шеккен адамға бастапқы дәрігерлік тексеру жүргізу оқиға орнында арқасымен тегіс жерге жатқызылып жасалады, басын киімдерді орап биіктетіп орналастырады.

Ең алдымен жарақаттанған адамның ес-түсінің бұзылғаны я болмаса қалыпты екендігіне көңіл аударылады. Егер ол сұраққа баяу бірақ түсінікті жауап берсе, ойланбастан өз есімін атап, жас шамасын білсе, қай тұсының ауыратынына шағымдана алса есін жоғалтпағанын білдіреді. Егер зардап шеккен адам өзінің қайда екенін білмесе, бір-бірімен еш байланысы жоқ сөздерді айтып, сандырақтаса, көзін тек сұраған кезде ғана ашса, қай жері ауыратынын нақты айта алмаса есінің шатасқанын білдіреді. Сұраққа жауап бере алатын халі болмаса, қарапайым бұйрықтарды (мысалы көзіңді аш деген) орындамаса, түрлі тітіргендір- гіштерді сезбеу (бетін шапалақпен ұру), ешқандай кері байланыс жа- самай, қойылған сұраққа түсініксіз дыбыстармен жауап беретін болса, зардап шегушінің есінен айырылғанының көрінісі.

Есін жоғалту белгілері анық байқалған сайын бастапқы дәрігерлік тексеру ұзақтығы да қысқартылып, оны дереу арада емдеу мекемесіне жеткізу шараларын бастау қажет.

Егер зардап шеккен адам есін білетін болса, одан соққы алған кез- де есін жоғалтқан-жоғалтпағанын сұрау керек. Қалай жарақат алғанын, болған оқиғаны, оның барысын нақты баяндай алуы есін жоғалтпаған деп есептеуге негіз болады. Ал, егер де қандай жағдайда жарақат алғанын айта алмаса, тек жекелеген сәттерді ғана есіне түсірумен шектелсе шамалы уақытқа есін жоғалтқан деп есептеледі.