НЕКЕГЕ ДЕЙІН ЖЫНЫСТЫҚ ҚАТЫНАСҚА ЖОЛ БЕРУГЕ БОЛА МА?

Астана тұрғындарының  48,4 % «Білмеймін, сенімді емеспін» деген жауап нұсқасын таңдады. Сауалнамаға қатысқан ерлердің де, әйелдердің де көпшілігі некеге тұрғанға дейінгі жыныстық қатынасқа (53,3 %) қарсы екендерін білдірді. Ондай пікірдегі респонденттердің басым бөлігі – әйелдер. Бірақ ерлердің көпшілігі де (42,8 %) некеге дейінгі жыныстық қатынастарға жол бермеу қажет деп санайды. Сөйте тұра ондай қатынастарды мүмкін деп есептейтін әйелдердің үлесі (26,5 %) ерлерге қарағанда (20,7%) басымырақ. «Иә» деген жауапты таңдағандардың басым бөлігі – 31 — 45 жас аралығындағы топ өкілдері (31,1 %). Сондай- ақ бұл жауапты таңдағандардың арасында жоғары білімділердің үлесі көп — 25,5%. «Жоқ» деген жауап нұсқасын көбінесе орта және арнайы орта білімі бар азаматтар таңдады — 50,4%. Қазақ ұлтының өкілдері көбінесе «Жоқ» деген жауапқа дауыс берді (55 %). Орыс ұлтының өкілдері арасында өз жауабына сенімсіздердің үлесі жоғары — 34,6 %. Ауылдық өмірдің дәстүрлі салты тұрғындарының таңдауын некеге дейінгі жыныстық қатынасқа қарсы шығуға түрткі болса (56,1 %), «Иә» деген жауапты таңдағандардың арасында қалалық тұрғындардың үлесі басым (26,6 %). Сөйте тұра қалалықтардың арасында да жастардың некеге тұрғанға дейінгі жыныстық қарым-қатынастарына қарсы адамдардың саны көп (44,6 %). Гендерлік теңдікке қол жеткізу стратегиясында жыныстық қатынас мәселесі репродуктивтік құқықтар тұрғысынан қарастырылған. Бұл жайт аталмыш мәселенің ресми дискурс деңгейінде де, дәстүр бойынша да өзекті сұрақ ретінде талқылануы кедергіге тап келетіндігін көрсетеді. Бұл мәселе бойынша сауалнамаға қатысқан информанттардың ойы Стратегия авторларының пікіріне сай келеді. Бұл тақырыпқа күнделікті дискурстарда да тыйым салынған.

Егер сіздің жақыныңызға (қызыңызға, қарындасыңызға, сіңіліңізге және т.б.) «қалыңдық ұрлау» дәстүрі қолданылса не істер едіңіз?

Мұндай жағдай орын алса, респонденттердің көпшілігі (43,1 %) көмек сұрап, полицияға жүгінеді екен. 20,8% ол жайтқа амалсыз көндігетіндерін білдірсе, 5 % «Материалдық және моральдық нұқсан үшін күйеу жігіт тарапынан өтемақы төленуіне үміттенемін» деген жауапты таңдады. Демек олар ондай жағдайдың орын алуы мүмкін деп санайды. Алматы тұрғындарының көбі (53,6 %), құқық қорғау органдарының, ал Астана тұрғындары (41,8 %) ықпалды   туыстарының   көмегіне   үміт   артады.

«Амалсыздан келісемін» деген жауапты ең аз таңдаған Астана қаласы болса (8,9 %), «қалыңдық ұрлауға» ең жоғары дәрежеде бой ұсынатын – Қарағанды   қаласының   тұрғындары   (35,5   %).

«Полицияға шағымданамын» деген жауапты таңдағандардың көбісі – әйелдер (46,6 %). Ерлер де көбінесе полиция көмегіне жүгінетіндерін айтса да, олардың арасында «Амалсыздан келісемін» (26,8 %) және «Туысқанымды үйге алып қайту үшін ықпалды туыстарымның көмегіне жүгінемін» (26,4 %) деген жауаптар да кездеседі. Жас санаты бойынша барлық топтар негізінен полицияға шағымданатындарын алға тартты. Жауаптардың ішінен ең сирек аталған

«Материалдық   және   моральдық   нұқсан   үшін күйеу жігіт тарапынан өтемақы төленуіне үміттенемін» деген жауапты таңдаған 18 — 30 жас аралығындағы топтың өкілдері болды (5,9 %). 46 —

59 жас аралығындағы респонденттер «Басқа» деген жауапты (мысалы, туысқан қыздың өзіне байланысты) таңдады (15,3 %). Бұл жерде сөз қалыңдықтың өз қалауын тыңдау туралы болып отыр, өйткені қалыңдық ұрлау салты кейде екі жастың өзара келісімі бойынша орын алады. Жоғары білімді респонденттер көбінесе құқық қорғау органдарының көмегіне сенеді (45,9 %). Ал орта      білімді      респонденттердің      арасында

«Туысқанымды үйге алып қайту үшін ықпалды туыстарымның көмегіне жүгінемін» деген жауап нұсқасын таңдағандардың үлесі көп (26,6 %). Этникалық деңгейде информанттардың басым көпшілігі «Полицияға шағымданамын» деген жауапты таңдады. Қала тұрғындарының да (42,8

%), ауыл тұрғындарының да (44 %) көпшілігі ондай жағдайда құқық қорғау органдарына хабарласу қажет деген пікірді қолдайды. Ауылдық тұрғындар арасында «Амалсыздан келісемін» деген жауапты таңдағандар үлесі 6,6 %-ға көп.

Сіз Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде «қалыңдық ұрлау» салтына қатысты қандай жаза белгіленгендігін білесіз бе?

Респонденттердің басым көпшілігі «қалыңдық ұрлау» қылмысы үшін жаза бар екендігінен бейхабар. Тек 8,5 % ғана ҚР қылмыстық кодексiнiң тиiстi бабынан хабардар. 3,9 % ондай жазаның жоқ екендігіне сенімді. Орал (57,4 %), Қарағанды (56 %), Шымкент тұрғындары (54,8 %)«қалыңдық ұрлау» үшін жаза бар екендігін білмейді. Респонденттердің көпшілігі «Естуім бар, бірақ нақты ештеңе айта алмаймын» деген жауапты атап көрсетті. Және бұл жауапты көрсеткендер Семей қаласы тұрғындарының арасында көп (35,6 %). Әйелдердің 48,2 %, ер адамдардың 48,1 % қалыңдық ұрлауға қатысты жаза туралы ештеңе білмейді. Әйтсе де әйелдердің 10,1 %, ерлердің 6 % нақты бапты атап   бере   алады.   Респонденттердің   көпшілігі «қалыңдық ұрлау» қылмысы үшін жаза бар екенін білмесе де, 31 — 45 жас аралығындағы топтың өкілдері (9,9 %) ҚР қылмыстық кодексінің бабын дәл атап бере алады. 60 және одан жоғары жастағы адамдардың 6,7 % ондай жаза жоқ және бұл ешқандай да қылмыс емес деп санайды. Жоғары білімі бар респонденттер заңнан көбірек хабардар екендіктерін көрсетті. Орта және арнайы орта білімі бар респонденттердің 49,8 % ондай жаза түрінен бейхабар. Этникалық деңгейде «қалыңдық ұрлау» бойынша қылмыстық жаза туралы ең аз білетін топ – қазақ ұлтының өкілдері (47,2 %). Орыс ұлтының өкілдері арасында «қалыңдық ұрлау» үшін жаза бар екендігін білмейтіндердің үлесі көп — 45,6 %, ал 16,5 % бұл мәселе жөнінде ойланбаған. Бұл деректі орыс ұлтында мұндай дәстүрдің жоқ екендігімен түсіндіруге болады. Ауыл тұрғындарының басым бөлігі (58,1 %) «қалыңдық ұрлау» үшін ҚР қылмыстық кодексінің 125 бабы бар екендігінен бейхабар екен. Қала тұрғындарының арасында заңнан хабардар адамдардың үлесі көбірек (9,6 %).

Сіздің ойыңызша тұрмыс құрғысы келген бойжеткенге ата-анасы қарсы болса, оның некеге отыруына бола ма?

Респонденттердің көпшілігі (45 %) «Білмеймін, жағдайға байланысты» деген жауапты көрсетті. 35,1 % «Жоқ, қажеті жоқ болу керек» деп санаса, тек 19,9 % ғана қыздың ата-анасының еркiне қарсы келуін қолдайды. Бұл сұраққа қатысты респонденттердің жауаптары әркелкі сипатта болды. Егер бұған дейінгі сұрақтар бойынша екі жыныс өкілдері пікір ұқсастығын көрсетіп, жауаптар арасындағы айырмашылық деңгейі төмен болса, аталмыш сұраққа қатысты пікір айырмашылықтары жоғары деңгейде. Ерлердің 52,1 % ата-ананың батасын алмай некелесу мүмкін емес деп есептейді. Әйелдердің 53,7 % өмірде бәрі болуы мүмкін деген оймен мәселені жағдайға қатысты шешу керек деп біледі. Аға буын өкілдерінің көпшілігі «Жоқ, қажеті жоқ болу керек» деген жауапты таңдады (51,9 %). 31 —

45 жас аралығындағы топ ата-ананың рұқсатынсыз некеге тұруға шешім қабылдарда жағдайға қатысты көру керек екендігіне көбірек назар аударды (47,7 %). Орта және арнайы орта білімді респонденттер ата-ананың батасын алмай некеге тұруды ең көп мінеген топ болды (43,9 %). Жоғары білімді респонденттер некені қолдайтын жағдайларға үміт артады (49 %). Ал этникалық тиістілік жалпы алғанда ата-ананың батасын алмай некеге тұруға қатысты сұрақ бойынша пікірге көп әсер еткен жоқ. Аталмыш жайтты өз басына, балалары мен ағайын-туысына қатысты елестетіп көрген респонденттер тұрмыс құрғысы келген қыз сол сәттегі жағдайға қатысты шешім қабылдауы қажет деген пікірге көбірек тоқталды.

Ата-ана қарсы болса, тұрмыс құрудың қажеті жоқ деген ойдағы респонденттердің үлесі ауыл тұрғындарының арасында 6%-ға артық. Ал қала тұрғындарының көпшілігі (45,9 %) не істеу қажет екендігін білмейді немесе барлығы сол сәттегі жағдайға байланысты деген ойда.

Сіздің ойыңызша үйленгісі келген жігітке ата-анасы қарсы болса, оның  некеге отыруына бола ма?

 Бұл сұрақ бойынша респонденттердің пікірлері бір-біріне ұқсас келеді. Ондай некені мүмкін емес дегендер (27,4 %) мен жағдайға қатысты мүмкін дегендердің (27,4 %) саны тең. Әйелдердің көпшілігі «Жағдайға байланысты» деген жауапты таңдады (53,7 %). Бұл жерде жағдай деп қыздың жүкті болып қалу ықтималдығы айтылып отыр. Ер адамдар арасында жігіт ата-анасы қарсы болса, үйленбеуі керек деп санайтындардың үлесі 8 %- ға артық. Аға буын арасында «Жоқ, қажеті жоқ болу керек» деген жауапты таңдағандардың үлесі жоғары (35,6 %). 31 — 45 жас аралығындағы топ көбінесе жағдайға қарау керек деген пікірді қолдайды (50,4 %). Орта білімділердің көбі ата- ананың батасын алмай отау құруды сөгеді (32,8%). Жоғары білімді респонденттер бұл жерде де некені қолдайтын жағдайларға үміт артады (52,3%). Ауыл тұрғындарының арасында ата-ана қарсы болса, тұрмыс құрудың қажеті жоқ деп санайтындардың үлесі 4,4 %-ға артық. Ал қала тұрғындарының көпшілігі не істеу қажет екендігін білмейді немесе барлығы жағдайға байланысты деген пікірді бөліседі.

Сіздің ойыңызша әйел-ананың сәбиіне қарау үшін декреттік демалысқа шығып, үйде отырғаны дұрыс па?

Сауалнамаға қатысушылардың басым көпшілігі (85,1 %) әйел-ананың декреттік демалысқа шығуы қажет деп санайды. Тек 7,6 % ол міндетті емес деген пікірде. Әйелдің декреттік демалысқа шығуы міндетті емес деген пікірді қолдайтындардың арасында әйелдермен салыстырғанда ерлердің үлесі 1,8 %-ға жоғары. Олар әйел өзінің қызметі мен сәбиге қарауды бір-бірімен үйлестіре алар еді деген ойда. Әйелдердің 86 % бала күтіміне байланысты демалыста болғанды жөн деп санайды. Декреттік демалысқа шығудың қажет жоқ деген пікірдегілердің басым көпшілігі олардың экономикалық тұрғыдан ең белсенді топ екендігіне қарамастан – 31 — 45 жас аралығындағы топ өкілдері (9,3 %). Мұндай көзқарас ананың міндетін жақын туыстарға немесе балабақшаларға жүктеуге болатын мүмкіндікпен байланысты болуы керек. Респонденттердің көпшілігі – жоғары білімділер де, орта және арнайы орта білімділер де (86,2 % және 83,5 %) – әйел декреттік демалыс алып, баласына қарауға тиісті деген пікірде. Басқа ұлт өкілдерінің 15 % декреттік демалысқа шығуды қажет емес деп санайды. Қазақстанда тұратын бірқатар ұлттардың өкілдері әйелдің үйден тыс жұмыс істеуін маңызды деп ойламайтындықтан декреттік демалысты да қажеттілік ретінде танымайды.

Декреттік демалысқа шығу мәселесіне деген көзқарас этномәдени тиістілікке қатысты және экономикалық тұрғыдан әртүрлі сипатта. Азаматтардың бір санаты үшін декреттік демалыс– қол жетпейтін жағдай. Кіріс әкеліп тұратын қосымша шаруашылығы бар ауыл тұрғындары әйелдің үйде болуына мүмкіншілік жасай алса, қалалықтардың үйде отырып, өздерін қажеттіліктермен қанымдау мүмкіншілігі азырақ. Декреттік демалыстың қажеті жоқ деп санайтындардың     арасындағы    қала тұрғындарының үлесі 8% болса, ауыл тұрғындарының үлесі 6,3 %.

Сіздің ойыңызша қаржылай жағдайы нашар тұрмыс құрмаған әйел жоспарсыз жүкті болып қалса, сәбиді дүниеге әкелуі керек пе, әлде түсік жасатқаны жөн бе?

Респонденттердің көпшілігі (85,1 %), әйелдің некелік жағдайына қарамастан баланы дүниеге әкелгені жөн деген пікірді қолдады. Тек 7,2 % ғана ондай жағдайда әйелдің түсік жасатқаны дұрыс деп санайды. Ерлердің арасында жоспарланбаған баланы дүниеге әкелу керек деп санайтындардың үлесі жоғары (64,2%). Ер адамдар өздерінің материалдық мүмкіншіліктеріне көбірек сенімді. Ал әйелдер сәбидің дүниеге келуі материалдық жағдайды анағұрлым нашарлата түсетіндігін біледі. Бала туғанда берілетін жәрдемақы ана мен баланы үш жыл бойы толық қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз. Түсік жасату қажет деп санайтындардың арасында 18 — 31 жас тобының өкілдері басым (13,4 %). Бұл жайтты басқалармен салыстырғанда аталмыш топтың көбірек материалдық     ауыртпашылық            тартып, жоспарланбаған жүктілік проблемасын бастан кешіп жүргендігімен түсіндіруге болады деген ойдамыз. Білім деңгейін алып қарастырғанда респонденттердің жауаптары өзара ұқсас. Орта білімділер         арасында            қиыншылықтарға қарамастан босану қажет деп есептейтіндердің үлесі сәл жоғарырақ (4,5 %).

Орыс ұлтының өкілдері арасында «Иә, сәбиді дүниеге әкелу керек» деген жауапты таңдағандардың үлесі ең жоғары (60,2 %). Ал «Жоқ, түсік жасату қажет» деген жауапты таңдағандардың ең жоғары үлесі басқа ұлт өкілдерінде (19 %). Сауалнамаға қатысушылардың басым көпшілігі баланың дүниеге келуін дұрыс деп санайды. Мұндай пікірді қолдайтын қала тұрғындарының саны (58,6 %) ауыл тұрғындарына (50,6 %) қарағанда көбірек.

Сіздің ойыңызша қаржылай жағдайы нашар тұрмыс құрған әйел жоспарсыз жүкті болып қалса, сәбиді дүниеге әкелуі керек пе, әлде түсік жасатқаны жөн бе?

Сауалнамаға қатысушылардың көпшілігі (67 %) сол сәттегі жағдайларға қарамастан сәбиді дүниеге әкелу керек деген пікірді қолдады. Дегенмен жоғарыдағы сұрақпен (№32) салыстырғанда бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен. Респонденттер үшін әйелдің жұбайының бар болуы жағдайды жеңiлдететiн және баланың тууы үшін   қолайлы   шарт   емес.   Мұнда   керісінше «Білмеймін, сол сәттегі жағдайға байланысты» деген жауап көбірек таңдалды (26,7 %). Ерлердің арасында жоспарланбаған баланы дүниеге әкелу қажет деп санайтындардың үлесі жоғары (77,5 %). Олар әйелдің жұбайының бар болуы оның өмірін материалдық тұрғыдан жеңілдететін шарт деп ойлайды. Әйелдердің 32 % қандай шешімнің дұрыс болатынын білмей, сенімсіздік танытты.

Түсік жасату қажет деп санайтындардың ішіндегі ең көп үлес 46 — 59 жас аралығындағы топқа тиесілі (7,8%). 60 және одан жоғары жастағылар жоспарланбаған баланың дүниеге келуін әйелдің күйеуі бар болған жағдайда ғана мүмкін деп санайды (80 %). Орта және арнайы орта білімі бар респонденттер «Баланы дүниеге әкелу керек» деген жауап бойынша да (71,5 %), «Түсік жасату қажет» деген жауап бойынша да (7,9 %) ең жоғарғы көрсеткішті көрсетті. Жоғары білімді респонденттер ең жоғары дәрежеде күмән білдіріп, «Сол сәттегі жағдайға байланысты» деген жауапты көбірек таңдады (30,6 %). Қала тұрғындарының көбінің жауабы «Баланы дүниеге әкелу керек» деген нұсқаның пайдасына шешілсе (68,6 %), ауыл тұрғындары «Білмеймін / жауап беруге қиналамын» деген нұсқаны 3 % -ға артық таңдады (28,9%).

Сіздің ойыңызша отбасында баланың тәрбиесіне кім жауапты?

Сауалнамаға қатысушылардың 90,5 % ата-ананың екеуінің де тәрбиесі қажет деген пікірде. Тек 0,8 % ғана баланың тәрбиесімен анасы айналысуға тиіс деп есептейді. Аймақтық деңгейде алғанда респонденттерге бала тәрбиесімен ата-ананың екеуi де айналысуы керек деген ой ортақ болды. Әйелдермен салыстырғанда бала тәрбиесімен анасы айналысу керек деген ойдағы ерлердің үлесі сәл көбірек (1,5 %). Әйелдердің басым көпшілігі «Екеуі де» деген жауапты таңдады (91,4%). 18 — 30 жас аралығындағы топ өкілдерінің ортасында 5,3 % бала тәрбиесі ананың міндеті деп біледі. Басқа жас топтарының 90 %-дан жоғары бөлігі бала тәрбиесін ата-ананың екеуіне де артады. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар респонденттердің де (91,5 %), орта және арнайы  орта білімі бар респонденттердің де (88,9 %) басым көпшілігі баланы тәрбиелеумен ата-анасының екеуінің де айналысқаны жөн деген пікірді қолдайды. Орыстардың да (96,3 %), қазақтардың да (89 %) және басқа этникалық топтардың да (87,1 %) ең көп  бөлігі бала тәрбиесін ата-анаға бөліп жүктейді. Қала    тұрғындары жауаптарының арасында ең төменгі көрсеткішке ие болған бала тәрбиесін ер жынысты туысқандардың (ата, көке, аға) қолына беру керек деген пікір болды (0,5 %). Ал ауыл тұрғындарының арасында бала тәрбиесімен анасы айналысуға тиісті деп санайтындардың үлесі 1,3 %-ға артық.

Сіздің ойыңызша қазақстандық отбасында үй шаруасының көбін кім атқарады?

Қазақстандық жанұяларда гендерлік рөлдердің дәстүрлі бөлісі бар екендігі байқалады. Сауалнамаға қатысушылардың 71,1 % үй шаруасының көп бөлігін ана мен әйел істеу керек деген пікірді қолдайды. 3,2 % ғана үй шаруасы тең бөлінуге тиіс деп санайды. Тек 3,4 % әке, күйеу атқаруға тиіс деген пікірде. Қазақстанның барлық аймақтары бойынша респонденттердің басым көпшілігі үй шаруасы дегеніміз ана мен әйелдің міндеті деп атап көрсетті. Ерлерге қарағанда әйелдердің көпшілігі өздерін үй шаруасының көбін атқарамыз деп ойлайды (73,1 %). Мұндай ойды қолдайтын ерлердің үлесі де аз емес (67,8%). Әйелдердің 22,4 %, ерлердің 24,6 % ғана үй шаруашылығы ерлі-зайыптылардың екеуіне де ортақ міндет деген пікірде. Орыстардың да (80,13%), қазақтардың да (70 %) ең көп бөлігі үйдегі шаруаларды ана мен әйелге жүктейді. Өзге этностар өкілдерінің ішінде де көпшілік (36,1 %) үй шаруашылығын жүргізу міндетін анаға артады. Ауыл тұрғындарының арасында «Ерлі- зайыптылардың екеуі де» деген көрсеткіш қалаға (22,6 %) қарағанда біршама жоғары (25,3 %). Ауылдық елді мекендерде көбінесе жеке үй болатындықтан, оның көп шаруасы еркектің иығына түседі. Қаламен салыстырғандағы жоғарырақ көрсеткіш осы жайтпен байланысты. Ал қала әйелдері үйден тыс қызметпен белсенді айналысатындықтан оларда «Әке, күйеу» деген жауап көбірек кездеседі (3,6 %).

ҚР гендерлік теңдікке қол жеткізу стратегиясында жетінші мақсат былай деп атап көрсетілген:

«Отбасында гендерлік теңдікке қол жеткізу; отбасын нығайту мен отбасындағы тәрбие рөлін жоғарлату». Бірақ ресми дискурс басты проблемалар қатарына ата-ананың бірі (оның көбі ана болып келеді) мен балалардан ғана тұратын толық емес отбасыларын; отбасынан тысқары тұратын адамдардың жоғары үлесін; отбасындағы бала тәрбиесіне деген әке ықпалының төмендігін; ажырасудың көптігін; отбасы мәртебесінің түсуін; отбасылық өмірдегі жанжалдардың            көбеюін;         отбасындағы қақтығыстар мен әйелге қатысты зорлық деректерін жатқызады. Ал қоғамдық дискурс үшін әйелдің үй шаруасы мен мамандық қызметін үйлестіре білуі, бала бақыты, әйел үшін декреттік демалысқа шығу мен экономикалық тәуелсіздік мүмкіншілігі, «қалыңдық ұрлау» салты, өмірлік серік таңдаудағы ата-ана ықпалы секілді мәселелер маңызды болып отыр.

Астана    тұрғындарының    48,4% «Білмеймін, сенімді емеспін» деген жауап нұсқасын таңдады. Сауалнамаға қатысқан ерлердің де, әйелдердің де көпшілігі некеге тұрғанға дейінгі жыныстық қатынасқа (53,3 %) қарсы екендерін білдірді. Ондай пікірдегі респонденттердің басым бөлігі – әйелдер. Бірақ ерлердің көпшілігі де (42,8 %) некеге дейінгі жыныстық қатынастарға жол бермеу қажет деп санайды. Сөйте тұра ондай қатынастарды мүмкін деп есептейтін әйелдердің үлесі (26,5 %) ерлерге қарағанда (20,7 %) басымырақ. «Иә» деген жауапты таңдағандардың басым бөлігі – 31 — 45 жас аралығындағы топ өкілдері (31,1 %). Сондай- ақ бұл жауапты таңдағандардың арасында жоғары білімділердің үлесі көп — 25,5 %. «Жоқ» деген жауап нұсқасын көбінесе орта және арнайы орта білімі бар азаматтар таңдады — 50,4%. Қазақ ұлтының өкілдері көбінесе «Жоқ» деген жауапқа дауыс берді (55 %). Орыс ұлтының өкілдері арасында өз жауабына сенімсіздердің үлесі жоғары — 34,6 %. Ауылдық өмірдің дәстүрлі салты тұрғындарының таңдауын некеге дейінгі жыныстық қатынасқа қарсы шығуға түрткі болса (56,1 %), «Иә» деген жауапты таңдағандардың арасында қалалық тұрғындардың үлесі басым (26,6 %). Сөйте тұра қалалықтардың арасында да жастардың некеге тұрғанға дейінгі жыныстық қарым-қатынастарына қарсы адамдардың саны көп (44,6 %).

Гендерлік теңдікке қол жеткізу стратегиясында жыныстық қатынас мәселесі репродуктивтік құқықтар тұрғысынан қарастырылған. Бұл жайт аталмыш мәселенің ресми дискурс деңгейінде де, дәстүр бойынша да өзекті сұрақ ретінде талқылануы кедергіге тап келетіндігін көрсетеді. Бұл мәселе бойынша сауалнамаға қатысқан информанттардың ойы Стратегия авторларының пікіріне сай келеді. Бұл тақырыпқа күнделікті дискурстарда да тыйым салынған.

Сіздің ойыңызша ер адамдардың қай жастан некеге тұрғаны дұрыс?

20 – 24

Сіздің ойыңызша әйел адамдардың қай жаста некеге отырғаны дұрыс?

26 — 30

Респонденттердің көпшілігі ерлер үшін 26 — 30 жас аралығын некеге тұру үшін ең оңтайлы жас деп санайды, ал екінші орында 25 жас атап көрсетілді (28,8 %). Әйелдер ерлер үшін оңтайлы жас 25 жас деп біледі (33,1 %). Ал ерлердің өздері ең лайықты жас 26 — 30 (36,5 %) деген пікірде. Білім деңгейінен тыс күйде отбасын құруға ең қолайлы жас деп респонденттер (жоғары білімділер — 34,2 %; орта білімділер — 33,5 %) тура осы 26 — 30 жас аралығын таңдады. Сонымен қатар сауалнамаға қатысқан барлық этникалық топтар да осы жасқа көп дауыс берді. Өмірдегі өз орнын тапқан еркектің бейнесін дәстүрлі түрде оның белгілі дәрежеде игерген білімі мен мамандығы     анықтайды.     Сауалнамаға қатысушылардың ойынша ер азаматтар тура 26 жасқа келген шақта некеге тұру үшін қажетті қасиеттерге ие бола алады.

Сауалнамаға қатысқандардың көпшілігі әйелдер үшін некеге тұруға 20 — 24 жас аралығын ең оңтайлы деп көреді (66,8 %). Ерлер әйелдердің некеге тұруына лайықты жас 20 — 24 аралығы (60,5 %) деп санайды. Әйелдердің өздері де 20 — 24 жас аралығын некеге тұру үшін ең лайықты жас деген пікірде (65,9 %). 60 және одан жоғары жастағы топ (60 %), 46 — 59 жастағы топ (63,7 %) және 18 — 30 жас аралығындағы топ та (67,6 %) әйелдердің некеге тұруына лайықты жас деп 20 -24 аралығын атап көрсетті. Сауалнамаға қатысушылар білім деңгейінен тыс (жоғары білімділер — 67,2 %; орта білімділер — 58,8 %) әйелдердің некеге тұруына лайықты жас ретінде 20 — 24 атап көрсетті. Орта білімділердің ортасында сауалнамаға қатысқандардың 16,1 % 17 — 19 жас аралығын некеге тұру үшін ең оңтайлы жас деп біледі. Әртүрлі этникалық топтар өкілдерінің басым бөлігі де 20 — 24 жасты таңдады. Әйелдердің некеге тұруына лайықты жасқа қатысты сұраққа берілген жауаптарды саралап қарастыру нәтижесінде қалалық тұрғындардың да, ауылдық тұрғындардың да басым бөлігі осы жасты таңдағанын айта кетеміз.

Егер сіздің жақыныңызға (қызыңызға, қарындасыңызға, сіңіліңізге және т.б.) «қалыңдық ұрлау» дәстүрі қолданылса не істер едіңіз?

Мұндай жағдай орын алса, респонденттердің көпшілігі (43,1 %) көмек сұрап, полицияға жүгінеді екен. 20,8% ол жайтқа амалсыз көндігетіндерін білдірсе, 5 % «Материалдық және моральдық нұқсан үшін күйеу жігіт тарапынан өтемақы төленуіне үміттенемін» деген жауапты таңдады. Демек олар ондай жағдайдың орын алуы мүмкін деп санайды. Алматы тұрғындарының көбі (53,6 %), құқық қорғау органдарының, ал Астана тұрғындары (41,8 %) ықпалды   туыстарының   көмегіне   үміт   артады.

«Амалсыздан келісемін» деген жауапты ең аз таңдаған Астана қаласы болса (8,9 %), «қалыңдық ұрлауға» ең жоғары дәрежеде бой ұсынатын – Қарағанды   қаласының тұрғындары   (35,5%). «Полицияға шағымданамын» деген жауапты таңдағандардың көбісі – әйелдер (46,6 %). Ерлер де көбінесе полиция көмегіне жүгінетіндерін айтса да, олардың арасында «Амалсыздан келісемін» (26,8 %) және «Туысқанымды үйге алып қайту үшін ықпалды туыстарымның көмегіне жүгінемін» (26,4 %) деген жауаптар да кездеседі. Жас санаты бойынша барлық топтар негізінен полицияға шағымданатындарын алға тартты. Жауаптардың ішінен ең сирек аталған «Материалдық және моральдық нұқсан үшін күйеу жігіт тарапынан өтемақы төленуіне үміттенемін» деген жауапты таңдаған 18 — 30 жас аралығындағы топтың өкілдері болды (5,9 %). 46 — 59 жас аралығындағы респонденттер «Басқа» деген жауапты (мысалы, туысқан қыздың өзіне байланысты) таңдады (15,3 %). Бұл жерде сөз қалыңдықтың өз қалауын тыңдау туралы болып отыр, өйткені қалыңдық ұрлау салты кейде екі жастың өзара келісімі бойынша орын алады. Жоғары білімді респонденттер көбінесе құқық қорғау органдарының көмегіне сенеді (45,9 %). Ал орта      білімді      респонденттердің      арасында «Туысқанымды үйге алып қайту үшін ықпалды туыстарымның көмегіне жүгінемін» деген жауап нұсқасын таңдағандардың үлесі көп (26,6 %). Этникалық деңгейде информанттардың басым көпшілігі «Полицияға шағымданамын» деген жауапты таңдады. Қала тұрғындарының да (42,8%), ауыл тұрғындарының да (44 %) көпшілігі ондай жағдайда құқық қорғау органдарына хабарласу қажет деген пікірді қолдайды. Ауылдық тұрғындар арасында «Амалсыздан келісемін» деген жауапты таңдағандар үлесі 6,6 %-ға көп.

Сіз Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде «қалыңдық ұрлау» салтына қатысты қандай жаза белгіленгендігін білесіз бе?

Респонденттердің басым көпшілігі «қалыңдық ұрлау» қылмысы үшін жаза бар екендігінен бейхабар. Тек 8,5 % ғана ҚР қылмыстық кодексiнiң тиiстi бабынан хабардар. 3,9 % ондай жазаның жоқ екендігіне сенімді. Орал (57,4 %), Қарағанды (56 %), Шымкент тұрғындары (54,8 %) «қалыңдық ұрлау» үшін жаза бар екендігін білмейді. Респонденттердің көпшілігі «Естуім бар, бірақ нақты ештеңе айта алмаймын» деген жауапты атап көрсетті. Және бұл жауапты көрсеткендер Семей қаласы тұрғындарының арасында көп (35,6 %). Әйелдердің 48,2 %, ер адамдардың 48,1 % қалыңдық ұрлауға қатысты жаза туралы ештеңе білмейді. Әйтсе де әйелдердің 10,1 %, ерлердің 6 % нақты бапты атап   бере   алады.   Респонденттердің   көпшілігі «қалыңдық ұрлау» қылмысы үшін жаза бар екенін білмесе де, 31 — 45 жас аралығындағы топтың өкілдері (9,9 %) РК қылмыстық кодексінің бабын дәл атап бере алады. 60 және одан жоғары жастағы адамдардың 6,7 % ондай жаза жоқ және бұл ешқандай да қылмыс емес деп санайды. Жоғары білімі бар респонденттер заңнан көбірек хабардар екендіктерін көрсетті. Орта және арнайы орта білімі бар респонденттердің 49,8 % ондай жаза түрінен бейхабар. Этникалық деңгейде «қалыңдық ұрлау» бойынша қылмыстық жаза туралы ең аз білетін топ – қазақ ұлтының өкілдері (47,2 %). Орыс ұлтының өкілдері арасында «қалыңдық ұрлау» үшін жаза бар екендігін білмейтіндердің үлесі көп — 45,6 %, ал 16,5 % бұл мәселе жөнінде ойланбаған. Бұл деректі орыс ұлтында мұндай дәстүрдің жоқ екендігімен түсіндіруге болады. Ауыл тұрғындарының басым бөлігі (58,1 %) «қалыңдық ұрлау» үшін ҚР қылмыстық кодексінің 125 бабы бар екендігінен бейхабар екен. Қала тұрғындарының арасында заңнан хабардар адамдардың үлесі көбірек (9,6 %).

Сіздің ойыңызша тұрмыс құрғысы келген бойжеткенге ата-анасы қарсы болса, оның некеге отыруына бола ма?

Респонденттердің көпшілігі (45 %) «Білмеймін, жағдайға байланысты» деген жауапты көрсетті. 35,1 % «Жоқ, қажеті жоқ болу керек» деп санаса, тек 19,9 % ғана қыздың ата-анасының еркiне қарсы келуін қолдайды. Бұл сұраққа қатысты респонденттердің жауаптары әркелкі сипатта болды. Егер бұған дейінгі сұрақтар бойынша екі жыныс өкілдері пікір ұқсастығын көрсетіп, жауаптар арасындағы айырмашылық деңгейі төмен болса, аталмыш сұраққа қатысты пікір айырмашылықтары жоғары деңгейде. Ерлердің 52,1 % ата-ананың батасын алмай некелесу мүмкін емес деп есептейді. Әйелдердің 53,7 % өмірде бәрі болуы мүмкін деген оймен мәселені жағдайға қатысты шешу керек деп біледі.

 Аға буын өкілдерінің көпшілігі «Жоқ, қажеті жоқ болу керек» деген жауапты таңдады (51,9 %). 31 — 45 жас аралығындағы топ ата-ананың рұқсатынсыз некеге тұруға шешім қабылдарда жағдайға қатысты көру керек екендігіне көбірек назар аударды (47,7 %). Орта және арнайы орта білімді респонденттер ата-ананың батасын алмай некеге тұруды ең көп мінеген топ болды (43,9 %). Жоғары білімді респонденттер некені қолдайтын жағдайларға үміт артады (49 %). Ал этникалық тиістілік жалпы алғанда ата-ананың батасын алмай некеге тұруға қатысты сұрақ бойынша пікірге көп әсер еткен жоқ. Аталмыш жайтты өз басына, балалары мен ағайын-туысына қатысты елестетіп көрген респонденттер тұрмыс құрғысы келген қыз сол сәттегі жағдайға қатысты шешім қабылдауы қажет деген пікірге көбірек тоқталды.

Ата-ана қарсы болса, тұрмыс құрудың қажеті жоқ деген ойдағы респонденттердің үлесі ауыл тұрғындарының арасында 6%-ға артық. Ал қала тұрғындарының көпшілігі (45,9 %) не істеу қажет екендігін білмейді немесе барлығы сол сәттегі жағдайға байланысты деген ойда.

Сіздің ойыңызша үйленгісі келген жігітке ата-анасы қарсы болса, оның  некеге отыруына бола ма?

 Бұл сұрақ бойынша респонденттердің пікірлері бір-біріне ұқсас келеді. Ондай некені мүмкін емес дегендер (27,4 %) мен жағдайға қатысты мүмкін дегендердің (27,4 %) саны тең. Әйелдердің көпшілігі «Жағдайға байланысты» деген жауапты таңдады (53,7 %). Бұл жерде жағдай деп қыздың жүкті болып қалу ықтималдығы айтылып отыр. Ер адамдар арасында жігіт ата-анасы қарсы болса, үйленбеуі керек деп санайтындардың үлесі 8 %- ға артық. Аға буын арасында «Жоқ, қажеті жоқ болу керек» деген жауапты таңдағандардың үлесі жоғары (35,6 %). 31 — 45 жас аралығындағы топ көбінесе жағдайға қарау керек деген пікірді қолдайды (50,4 %). Орта білімділердің көбі ата- ананың батасын алмай отау құруды сөгеді (32,8%). Жоғары білімді респонденттер бұл жерде де некені қолдайтын жағдайларға үміт артады (52,3%). Ауыл тұрғындарының арасында ата-ана қарсы болса, тұрмыс құрудың қажеті жоқ деп санайтындардың үлесі 4,4 %-ға артық. Ал қала тұрғындарының көпшілігі не істеу қажет екендігін білмейді немесе барлығы жағдайға байланысты деген пікірді бөліседі.

Сіздің ойыңызша әйел-ананың сәбиіне қарау үшін декреттік демалысқа шығып, үйде отырғаны дұрыс па?

Сауалнамаға қатысушылардың басым көпшілігі (85,1 %) әйел-ананың декреттік демалысқа шығуы қажет деп санайды. Тек 7,6 % ол міндетті емес деген пікірде. Әйелдің декреттік демалысқа шығуы міндетті емес деген пікірді қолдайтындардың арасында әйелдермен салыстырғанда ерлердің үлесі 1,8 %-ға жоғары. Олар әйел өзінің қызметі мен сәбиге қарауды бір-бірімен үйлестіре алар еді деген ойда. Әйелдердің 86 % бала күтіміне байланысты демалыста болғанды жөн деп санайды. Декреттік демалысқа шығудың қажет жоқ деген пікірдегілердің басым көпшілігі олардың экономикалық тұрғыдан ең белсенді топ екендігіне қарамастан – 31 — 45 жас аралығындағы топ өкілдері (9,3 %). Мұндай көзқарас ананың міндетін жақын туыстарға немесе балабақшаларға жүктеуге болатын мүмкіндікпен байланысты болуы керек. Респонденттердің көпшілігі – жоғары білімділер де, орта және арнайы орта білімділер де (86,2 % және 83,5 %) – әйел декреттік демалыс алып, баласына қарауға тиісті деген пікірде. Басқа ұлт өкілдерінің 15 % декреттік демалысқа шығуды қажет емес деп санайды. Қазақстанда тұратын бірқатар ұлттардың өкілдері әйелдің үйден тыс жұмыс істеуін маңызды деп ойламайтындықтан декреттік демалысты да қажеттілік ретінде танымайды.

Декреттік демалысқа шығу мәселесіне деген көзқарас этномәдени тиістілікке қатысты және экономикалық тұрғыдан әртүрлі сипатта. Азаматтардың бір санаты үшін декреттік демалыс – қол жетпейтін жағдай. Кіріс әкеліп тұратын қосымша шаруашылығы бар ауыл тұрғындары әйелдің үйде болуына мүмкіншілік жасай алса, қалалықтардың үйде отырып, өздерін қажеттіліктермен қанымдау мүмкіншілігі азырақ. Декреттік демалыстың қажеті жоқ деп санайтындардың     арасындағы    қала тұрғындарының үлесі 8% болса, ауыл тұрғындарының үлесі 6,3 %.

Сіздің ойыңызша қаржылай жағдайы нашар тұрмыс құрмаған әйел жоспарсыз жүкті болып қалса, сәбиді дүниеге әкелуі керек пе, әлде түсік жасатқаны жөн бе?

Респонденттердің көпшілігі (85,1 %), әйелдің некелік жағдайына қарамастан баланы дүниеге әкелгені жөн деген пікірді қолдады. Тек 7,2 % ғана ондай жағдайда әйелдің түсік жасатқаны дұрыс деп санайды. Ерлердің арасында жоспарланбаған баланы дүниеге әкелу керек деп санайтындардың үлесі жоғары (64,2 %). Ер адамдар өздерінің материалдық мүмкіншіліктеріне көбірек сенімді. Ал әйелдер сәбидің дүниеге келуі материалдық жағдайды анағұрлым нашарлата түсетіндігін біледі. Бала туғанда берілетін жәрдемақы ана мен баланы үш жыл бойы толық қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз. Түсік жасату қажет деп санайтындардың арасында 18 — 31 жас тобының өкілдері басым (13,4 %). Бұл жайтты басқалармен салыстырғанда аталмыш топтың көбірек материалдық     ауыртпашылық            тартып, жоспарланбаған жүктілік проблемасын бастан кешіп жүргендігімен түсіндіруге болады деген ойдамыз. Білім деңгейін алып қарастырғанда респонденттердің жауаптары өзара ұқсас. Орта білімділер         арасында            қиыншылықтарға қарамастан босану қажет деп есептейтіндердің үлесі сәл жоғарырақ (4,5 %).

Орыс ұлтының өкілдері арасында «Иә, сәбиді дүниеге әкелу керек» деген жауапты таңдағандардың үлесі ең жоғары (60,2 %). Ал

«Жоқ, түсік жасату қажет» деген жауапты таңдағандардың ең жоғары үлесі басқа ұлт өкілдерінде (19 %).

Сауалнамаға қатысушылардың басым көпшілігі баланың дүниеге келуін дұрыс деп санайды. Мұндай пікірді қолдайтын қала тұрғындарының саны (58,6 %) ауыл тұрғындарына (50,6 %) қарағанда көбірек.

Сіздің ойыңызша қаржылай жағдайы нашар тұрмыс құрған әйел жоспарсыз жүкті болып қалса, сәбиді дүниеге әкелуі керек пе, әлде түсік жасатқаны жөн бе?

Сауалнамаға қатысушылардың көпшілігі (67 %) сол сәттегі жағдайларға қарамастан сәбиді дүниеге әкелу керек деген пікірді қолдады. Дегенмен жоғарыдағы сұрақпен (№32) салыстырғанда бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен. Респонденттер үшін әйелдің жұбайының бар болуы жағдайды жеңiлдететiн және баланың тууы үшін   қолайлы   шарт   емес.   Мұнда   керісінше «Білмеймін, сол сәттегі жағдайға байланысты» деген жауап көбірек таңдалды (26,7 %). Ерлердің арасында жоспарланбаған баланы дүниеге әкелу қажет деп санайтындардың үлесі жоғары (77,5 %). Олар әйелдің жұбайының бар болуы оның өмірін материалдық тұрғыдан жеңілдететін шарт деп ойлайды. Әйелдердің 32 % қандай шешімнің дұрыс болатынын білмей, сенімсіздік танытты.

Түсік жасату қажет деп санайтындардың ішіндегі ең көп үлес 46 — 59 жас аралығындағы топқа тиесілі (7,8 %). 60 және одан жоғары жастағылар жоспарланбаған баланың дүниеге келуін әйелдің күйеуі бар болған жағдайда ғана мүмкін деп санайды (80 %). Орта және арнайы орта білімі бар респонденттер «Баланы дүниеге әкелу керек» деген жауап бойынша да (71,5 %), «Түсік жасату қажет» деген жауап бойынша да (7,9 %) ең жоғарғы көрсеткішті көрсетті. Жоғары білімді респонденттер ең жоғары дәрежеде күмән білдіріп, «Сол сәттегі жағдайға байланысты» деген жауапты көбірек таңдады (30,6 %). Қала тұрғындарының көбінің жауабы «Баланы дүниеге әкелу керек» деген нұсқаның пайдасына шешілсе (68,6 %), ауыл тұрғындары «Білмеймін / жауап беруге қиналамын» деген нұсқаны 3 % -ға артық таңдады (28,9 %).

Сіздің ойыңызша отбасында баланың тәрбиесіне кім жауапты?

Сауалнамаға қатысушылардың 90,5 % ата-ананың екеуінің де тәрбиесі қажет деген пікірде. Тек 0,8 % ғана баланың тәрбиесімен анасы айналысуға тиіс деп есептейді. Аймақтық деңгейде алғанда респонденттерге бала тәрбиесімен ата-ананың екеуi де айналысуы керек деген ой ортақ болды. Әйелдермен салыстырғанда бала тәрбиесімен анасы айналысу керек деген ойдағы ерлердің үлесі сәл көбірек (1,5 %). Әйелдердің басым көпшілігі «Екеуі де» деген жауапты таңдады (91,4%). 18 — 30 жас аралығындағы топ өкілдерінің ортасында 5,3 % бала тәрбиесі ананың міндеті деп біледі. Басқа жас топтарының 90 %-дан жоғары бөлігі бала тәрбиесін ата-ананың екеуіне де артады. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар респонденттердің де (91,5 %), орта және  арнайы орта білімі бар респонденттердің де (88,9 %) басым көпшілігі баланы тәрбиелеумен ата-анасының екеуінің де айналысқаны жөн деген пікірді қолдайды. Орыстардың да (96,3 %), қазақтардың да (89 %) және басқа этникалық топтардың да (87,1 %) ең көп  бөлігі бала тәрбиесін ата-анаға  бөліп жүктейді. Қала  тұрғындары жауаптарының арасында ең төменгі көрсеткішке ие болған бала тәрбиесін ер жынысты туысқандардың (ата, көке, аға) қолына беру керек деген пікір болды (0,5 %). Ал ауыл тұрғындарының арасында бала тәрбиесімен анасы айналысуға тиісті деп санайтындардың үлесі 1,3 %-ға артық.

Сіздің ойыңызша қазақстандық отбасында үй шаруасының көбін кім атқарады?

Қазақстандық жанұяларда гендерлік рөлдердің дәстүрлі бөлісі бар екендігі байқалады. Сауалнамаға қатысушылардың 71,1 % үй шаруасының көп бөлігін ана мен әйел істеу керек деген пікірді қолдайды. 3,2 % ғана үй шаруасы тең бөлінуге тиіс деп санайды. Тек 3,4 % әке, күйеу атқаруға тиіс деген пікірде. Қазақстанның барлық аймақтары бойынша респонденттердің басым көпшілігі үй шаруасы дегеніміз ана мен әйелдің міндеті деп атап көрсетті. Ерлерге қарағанда әйелдердің көпшілігі өздерін үй шаруасының көбін атқарамыз деп ойлайды (73,1 %). Мұндай ойды қолдайтын ерлердің үлесі де аз емес (67,8%). Әйелдердің 22,4 %, ерлердің 24,6 % ғана үй шаруашылығы ерлі-зайыптылардың екеуіне де ортақ міндет деген пікірде. Орыстардың да (80,13%), қазақтардың да (70 %) ең көп бөлігі үйдегі шаруаларды ана мен әйелге жүктейді. Өзге этностар өкілдерінің ішінде де көпшілік (36,1 %) үй шаруашылығын жүргізу міндетін анаға артады. Ауыл тұрғындарының арасында «Ерлі- зайыптылардың екеуі де» деген көрсеткіш қалаға (22,6 %) қарағанда біршама жоғары (25,3 %). Ауылдық елді мекендерде көбінесе жеке үй болатындықтан, оның көп шаруасы еркектің иығына түседі. Қаламен салыстырғандағы жоғарырақ көрсеткіш осы жайтпен байланысты. Ал қала әйелдері үйден тыс қызметпен белсенді айналысатындықтан оларда «Әке, күйеу» деген жауап көбірек кездеседі (3,6 %).

ҚР гендерлік теңдікке қол жеткізу стратегиясында жетінші мақсат былай деп атап көрсетілген:

«Отбасында гендерлік теңдікке қол жеткізу; отбасын нығайту мен отбасындағы тәрбие рөлін жоғарлату». Бірақ ресми дискурс басты проблемалар қатарына ата-ананың бірі (оның көбі ана болып келеді) мен балалардан ғана тұратын толық емес отбасыларын; отбасынан тысқары тұратын адамдардың жоғары үлесін; отбасындағы бала тәрбиесіне деген әке ықпалының төмендігін; ажырасудың көптігін; отбасы мәртебесінің түсуін; отбасылық өмірдегі жанжалдардың            көбеюін;         отбасындағы қақтығыстар мен әйелге қатысты зорлық деректерін жатқызады. Ал қоғамдық дискурс үшін әйелдің үй шаруасы мен мамандық қызметін үйлестіре білуі, бала бақыты, әйел үшін декреттік демалысқа шығу мен экономикалық тәуелсіздік мүмкіншілігі, «қалыңдық ұрлау» салты, өмірлік серік таңдаудағы ата-ана ықпалы секілді мәселелер маңызды болып отыр.