ТАСҚЫН МОНИТОРИНГІ ЖӘНЕ ЖОСПАЛАУ

Сөз қандайда бір процессті, қалаған нәтижеге сәйкес келуін анықтау мақсатында ұдайы бақылау жүргізу туралы айтылады. Басқаша айтқанда, егер диагностика нақты берілген қаййталануымен және бір (базалық) индекатордың жүйесін қолданумен жүйелі түрде жүргізілсе –онда біз мониторингпен жұмыс істейміз. Тасқын мониторингі мен жоспарлау ұдайы бақылау, оның көрсеткіштерін, сондай-ақ осы көрсеткіштерді көтеруге бағытталған арнайы нормаларды, ережелерді, талаптар мен іс шаралардың орындалуын бағалау және қадағалау жолымен жүзеге асырылады. Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингісінің құрама бөлігі болып есептеледі және Қазақстан Республикасының су қорын құрастыратын барлық су қорында жүзеге асырылады. Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі шикізат мониторингісін құрастыратын жер үсті, сондай-ақ жер асты суының мониторингісінен тұрады. Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі, судың мемлекеттік есебі мен оны пайдалану су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органның қоршаған ортаны күзету саласындағы орталық орындаушы органмен біріңғай бірлесіп жасалған

Су объектілерінің мемлекеттік мониторигні, су және оны пайдаланудың мемлекеттік есебі, су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органның, қоршаған ортаны күзету (жер үсті суы бойынша) саласындағы орталық орындаушы органмен, шикізатты пайдалану және күзету (жер асу суы бойынша) саласындағы өкілетті органмен және тұрғындардың санитарлық-эпидемиологиялық жайлылығы саласындағы өкілетті органмен (ішетін және шаруашылық-тұрмыстық сумен қамтамасыз көздерінің суының сапасын бағалау, сауықтыру мақсаттағы және рекреакция үшін пайдаланатынсу объектілерінің жағдайы) біріңғай бірлесіп жасалған әдістеме негізінде жүзеге асырылады. Мониторинг олардың көрсеткіштерін үнемі бақылау, қадағалау және бағалау (болжау) жолымен, сондай-ақ осы көрсеткіштерді көтеруге бағытталған арнайы талаптар мен іс-шараларды орындаумен жүзеге асырылады.

Тасқын кезіне республикадағы тасқын қауіпсіздігін болжау барлық республика аумағында наурыз айының басында қалыптасады. Болжау өзендердің, метеостанциялардың бақылау бекеттерінен алынған алғашқы деректердің негізінде қалыптасады. Мониторингтің республикалық жүйесі 81 су объектісінің, оның ішінде 57 өзен, 9 көл, 12 су торабы, 3 арнада 192 створдан су үстінің жағдайына. Қауіпті табиғи құбылыстардан тұрғындар мен аумақтардың қорғалуын қамтамасыз ету үшін «Казселезащита» ММ тасқынды, селді-өзендердің, еруді, лавинно қауіпті учаскелердің жағдайына мониторинг жүзеге асырады.

«Казгидромет» РМК Қазақстанда өзендер, көлдер және теңіз бекеттерінен тұратын мемлекеттік гидрологиялық жүйенің бақылауын жүзеге асыратын жалғыз ұйым болып табылады. Байланыс арналары бойынша (рация, электронды пошта, телефон) осы бекеттердің жедел ақпаратыкүн сайын Казгидромед Гидрология департаментінің гидрологиялық болжау бөліміне келіп түседі, онда ол өңделеді, гидрологиялық бюллетен құрастырылады, сулылық пен гидрологиялық режимнің басқа да элементтерінің болжауы шығарылады. Қауіп жағдайы немесе қауіпті гидрологиялық құбылыс туындаған кезде теңіз дауылының алдын алулар шығарылады. Барлық ақпарат бекітілген кестеге сәйкес пайдаланушыларға, сондай-ақ төтенше жағдайлар министрлігіне беріледі, олар қабылдап алынған деректердің негізінде апатты гидрологиялық құбылыстың салдарынан алдын алу бойынша басқару шешімдерін қабылдайды. Гидрологиялық ақпараттың ұдайы пайдаланушысы Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігінің су ресурсы бойынша Комитет болып табылады.

Гидрологиялық ақпарат және болжау су шаруашылығының қызметімен білікті басқаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, гидрологиялық болжамдар су тасқыны және құрғаұшылық сияқты апаттардың салдарын төмендетуге қажет.

Тасқын қауіпсізігінің қысқаша болжаудың ақтауы гидробекеттердегі параметрлердің – су деңгейінің және оның шығынының, нақтылығынан ғана тәуелді емес, бассейндергдегі қардың мөлшерінен, топрақтың және оның рельефінің қатуына, температура-ылғалдылық жағдайын болжаудан, мұздың қалыңдығынан, өзен арнасының жағдайы мен басқа факторлерден де тәуелді.

Гидрологиялық құбылыстардың заманауи мониторингісі тасқын қауіпін және оның туындау қауіпін жоспарлауға және алдын алуға оптимизммен қарауға мүмкіндік береді. Тасқын қауіпсіздігін алдын алу бойынша шешім қабылдау үшін, болатын тасқынның орнын, уақытын және күштілігін білу керек. Қазіргі уақытта ең көп тараған ол ғарыштық мониторинг, ол тасқын жағдайының дамуын бақылауға, көлемі мен зиянын бағалауға, сондай-ақ су тасқынының туындауына мүмкіндік береді.

Спутниктік жүйе су тасқынының көлемін тез анықтауға, су тасқынын ұстау үшін қорғау және қайта орнату жұмыстарын жоспарлау жолымен алдағы уақыттағы су басуды және су басуға қауіп төндіретін аумақтарды ескеруге мүмкіндік береді. Спутниктіr суреттер координат жүйесіне байланған, ол тиісті масштабтың картасымен осы суреттердің салыстыруына, сондай-ақ су басуға қауіп төнген аумақтардың көлемін өлшеуге мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар әдемде мониторинг және төнше жағдайлардың алдын алу саласындағы заманауи технологияларды алу, бұл сурет және бейне аппаратураны пайдаланумен нақыт уақытта аумақтардың шекараларына тексерісті жүзеге асыратын пилотсыз шекарашы ұшақтары қатты дамуда.

Көктемгі тасқындар апаттардың басқа түрінен, болжамға келетіндігімен ерекшеленеді. Сондықтан гидромедқызметтердің, бақылау бекеттерінің су объектілеріне бақылауды уақытында ұйымдастыру және тұрғындарды және АҚ және ТЖ тиісті қызметтеріне хабарлаудың ең басты бастамшыл алдын алу және су тасқыны кезінде төтенше жағдайлардың салдарын төмендету әдісі жергілікті орындаушы органдарға және жеке меншік нысанынан гидротехникалық салынымдардың меншік иесіне жүктеледі. Жергілікті орындаушы органдармен тасқынның уақытылы және сапалы болжауы гидротехникалық салынымдар мен су тасқынының қауіпті учаскелерінде уақытша гидротехникалық бекеттері ұйымдастырылсын. Уақытша гидрологиялық бекеттердетасқын суының көтерілу деңгейін тіркеу  үшін  сваи–өлшегіштер  орнатылады.  Сондай-ақ  өзен  арнасындағы жіңішке кептеліс пайда болған жерлеріндегі мұздың жиналуына бақылауды жүзеге асырады.

Уақытша гидрологиялық бекеттер, көлікпен және байланыс құралдарымен жабдықталады. Уақытша гидрологиялық бекеттердегі байланыс, гидротехникалық салынымдарда және өзендерде судың көтерілу деңгейі және мұз кептелісінің пайда болуы туралы деректерді, сондай-ақ жергілікті орындаушы органдар мен тұрғындарды апаттар мен гидротехникалық салынымдардағы жарылыстар туралы шұғыл хабарландыру береді.