МӘДЕНИ ТУРИЗМНІҢ МАҢЫЗЫ

Айта кету керек, бұл жіктеу толық қамтуды талап етпейді, өйткені мәдени туризмнің әр кіші түрлерінде әртүрлі туристік өнімдердің үлкен алуан түрлерін жасауға болады.Сонымен қатар кәсіби тарихи, этнографиялық, археологиялық, архитектуралық, діни және т.б. тарихи-мәдени туризм ғылыми туризммен тығыз байланысты және негізінен ғылыми экспедициялар мен конференциялар түріне ие болады.Арнайы мәдени туризм толық тақырыптық турлармен сипатталады.Мысалы, мамандандырылған архитектуралық тур туристік аймақты сәулет ерекшеліктерімен таныстырады және т.б.;этнографиялық тур – халықтың мәдениеті, дәстүрі, өмір салты, халықтың немесе өңірдің халықтарының тағамдары көрсетіледі;Мамандандырылмаған мәдени туризм табиғатпен таныстыруды көздейтін әртүрлі тақырыптық экскурсиялар, анимациялық бағдарламаларды қамтиды, сонымен қатар жоғарыда көрсетілген туризм түрлеріне қатысты болып келеді.

Сарапшылардың пікірінше, мәдени туризмнің пайда болуы XVIII ғасырдың ортасына жатады, бұл тұжырымдамада бейнелеу өнерін зерттеу үшін Еуропа арқылы саяхат жасау тәжірибесі көрсетілген. Ақсүйектердің балалары білімді немесе «мәдени» адамдарға қайта оралу үшін үйдегі мұғалімдермен бірге ұзақ сапарға аттанды. Осындай сапарлар барысында мәдени туризмнің алғашқы сатылары қалыптасты.

«Мәдениет» тұжырымдамасының дуальділігін ескере отырып, мәдени туризмнің барлық анықтамаларын екі негізгі тәсілге бөліп қарастырамыз: техникалық және тұжырымдамалық.

Біріншісі мәдени туризм ағындарын тартатын аумақтың мәдени туристік ресурстарының сипаттамасына негізделген: мәдени туризм «көркемөнер, көркем мұра, фольклор және мәдениеттің басқа да көріністерімен туристердің тұтынуы» деп түсініледі.

Екінші тәсіл, керісінше, туризмнің осы түрінің себептерін сипаттауға тырысады және адамдардың мәдени көрікті жерлерге баруын, олар туралы жаңа нәрсе білуге деген ықыласын түсіндіреді. Осылайша, бұл тәсіл «мәдени үрдіске» бағдарланған деген қорытынды жасауға болады.

Сонымен қатар, «мәдени туризм» терминін анықтау үшін тұтынылатын ресурстардың сипаттамасы тұжырымдамасына негізделген үшінші тәсіл бар. Негізгі аспект– бұлтуристің мәдени турдан алған әсері.

Мерзімді басылымдарда және оқу әдебиеттерінде «мәдени туризм» термині «мәдени-танымдық» немесе «танымдық» терминімен ауыстырылды. Кейбір авторлар осы тұжырымдаманы «мәдени» және «когнитивті» туризмнің тәуелсіз түрлері ретінде бөлу кезінде жаңа туризм түрі пайда болған деп пайымдайтындығын атап өту керек, басқа зерттеушілер «танымдық» туризмді «мәдени туризмнің» түрленуі ретінде, үшінші топ, мәдени және танымдық туризмді басқа терминдерді ұстану ақылы, мысалы, «көрікті», «экскурсия- танымдық», «тарихи-өлкетану» немесе «интеллектуалды» деп айтады.

«Мәдени туризм» тұжырымдамасы ресми түрде халықаралық деңгейде алғаш рет мәдени саясат жөніндегі Дүниежүзілік конференцияның материалдарында (1982) айтылған.

Бірнеше он жыл бұрын «мәдени-танымдық немесе когнитивтік туризм» деп анықталған ағылшын тіліндегі «cultural tourism» терминінің мағынасына сүйене отырып, бүгінгі күні туризмнің түбегейлі жаңа түрінің пайда болуы,оның басты мақсаты – еліміздің тарихымен және мәдениетімен оның барлық көріністерімен (сәулет, кескіндеме, музыка, театр, фольклор, салт- дәстүр, елге баратын адамдардың өмір салты мен стилі) танысу.

Мәдeни туpизм – туpизмнiң eң тaнымaл түpi болып тaбылaды. Ол түpлi мәдeни ecкepткiштep, тapиxи нeмece гeогpaфиялық жepлep cияқты көpiктi aумaқтapмeн тaныcуғa мүмкiндiк бepeдi.

Мәдениет пен туризмнің кейбір елдердің экономикалық және әлеуметтік дамуына қосқан үлесі өте үлкен. Мәдениет пен туризмнің өзара ықпалдасуының және өзара ықпалының артуы әрбір сектордың дамуын ынталандырады және олардың жалпы оң әсерін қамтамасыз етеді. Мәдениет пен туризм арасындағы өзара қарым-қатынасты нығайту туризмнің негізіндегі қажеттіліктерді жүзеге асырудағы мәдениеттің рөлі мен туризмнің халықтың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандырудағы рөліне негізделген [10, 26 б.].

Туризмнің негізгі себептері:

• таным;
• байланыс;
• релаксация.

Осы себептерді жүзеге асыруда мәдениеттің рөлі маңызды. Мәдениет туристерге:

• басқа елден, қалалардан, облыстардан келген және осы негізде өмір сүретін басқа мәдени контексте батыру – әсерлердің күрт өзгеруі;
• заманауи адам үшін өте маңызды болып табылатын туристік қызметтің бай зияткерлік және ақпараттық компоненті;
• ойын-сауық және релаксация әсері;
• әлеуметтік-беделді қажеттіліктерді қанағаттандыру, жеке адамның тұтынушылық мінез-құлқын белгілі бір әлеуметтік топтарды тұтынудың белгіленген нормаларына сәйкестігі жәнетуристердің әлеуметтік мәртебесін көтеру және кейбір жағдайларда ұлғайту;
• туристік идеяны жеке тұлғааралық байланыстар жүйесі ретінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін мәдени іс-шаралар – фестивальдар және т. б. Әртүрлі адамдармен кездесу және қарым-қатынас жасау мүмкіндігі.

Туристердің әртүрлі санаттарындағы туристік белсенділіктің аталған себептері түрлі комбинацияларда кездеседі және басқа иерархияға ие. Осыған байланысты мәдени туризмде бірнеше деңгейлер бар:

• Кәсіби байланыстарға негізделген кәсіптік мәдени туризм. Мысалы, әр түрлі фестивальдарда өнер ұжымдарының және жекелеген өкілдерінің қатысуы. Мұндай оқиғалардың тартымды сәттерінің бірі – «өзін көрсету және басқаларды көру» мүмкіндігі, сондай-ақ әріптестерімен белгілі бір өнер формасын дамытудың өзекті мәселелерін талқылау;
• Масштабтық мәдени туризм, онда мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыру туристің басты мақсаты болып табылады. Мысалы, елдің немесе аймақтың дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, фольклорымен танысу; театр қойылымдарын қарау және т.б. өнер фестивальдері, нақты автордың немесе нақты көркем мектептің мүшелері немесе белгілі бір тарихи дәуірдің жұмыстарымен танысу;
• Мәдениет тауарларын тұтыну туристік қызметтің басты мақсаты емес, ажырамас, маңызды бөлігі болып табылатын мамандандырылмайтын мәдени туризм. Мысалы, танымдық немесе білім беру туризміне тән;
• Мәдени құндылықтарды тұтыну және туристік ынталандыру иерархиясының төменгі позициясы бар және тиісінше туристік мінез-құлықтың міндетті емес құрамдас бөлігі болып табылатын мәдени туризм. Бұл, атап айтқанда, демалыс, спорт, сауда туризміне қатысты.

Шетелдік сараптама негізінде мәдени мақсаттармен туристік сапарларға сұраныс пен ұсыныстың ғылыми ерекшелігі және ішкі дереккөздер, халықаралық туризмде дәстүрлі мәдени-танымдық туризммен қатар, этнографиялық, мәдени-этникалық, мәдени-діни, мәдени-антропологиялық, мәдени-экологиялық және басқа кіші түрлер [10, 53 б.].

Ол осы мәдени туризм қосалқы түрлердіңмазмұнын нақтылау үшін қажет:

-мәдени-тарихи (ел тарихындағы пайыздық, тарихи ескерткіштер мен орындарға бару, тарих және басқа да іс-шаралар туралы тақырыптық дәрістер);

-мәдени іс-шара (ескі дәстүрлі немесе заманауи аралық мәдени іс- шараларға қызығушылық немесе «оқиғалар» (мерекелер, фестивальдар) және оларға қатысу);

-мәдени және діни (дін немесе елдегі діндерге қызығушылық, ғибадат орындарына бару, қажылық орындары, дін туралы тақырыптық дәрістер, діни дәстүрлермен, әдет, салтпен танысу);

-мәдени және археологиялық (елдегі археологияға қызығушылық, ежелгі ескерткіштерге бару, археологиялық экспедицияларға қатысу);

-мәдени және этнографиялық (этникалық топтың (халық пен ұлт), нысандар және этникалық мәдениеттердің құбылыстары, өмірі, костюмдері, тілі, фольклоры, салт-дәстүрлері, этникалық шығармашылық мәдениетіне қызығушылық);

-мәдени және этникалық (елдегі халықтарының, қорғалатын этникалық аудандардың, этникалық тақырыптық мәдени мұрасымен, атамекеніне бару, танысу);

-мәдени және антропологиялық (этникалық топқа, өкіліне қызығушылық, эволюция тұрғысынан, қазіргі заманғы «тірі мәдениет» танысу үшін елге бару);

-мәдени және экологиялық (табиғи және мәдени ескерткіштер табиғат және мәдениет арасындағы өзара іс-қимыл қызығушылық, табиғи және мәдени ансамбльдер бару, мәдени және экологиялық бағдарламаларға қатысу)[10,59б.]. Мәдени-тарихи нысандар материалдық және рухани болып бөлінеді.

Материалдық дамудың әр тарихи кезеңінде қоғамның өндіріс құралдарының және басқа да материалдық құндылықтарының жиынтығын қамтиды және рухани білім, ғылым, өнер, әдебиет, қоғамдық және қоғамдық өмірде, жұмыс және қоғам жетістіктерінің жиынтығын қамтиды.

Мәдени ресурстар – монументалды, әшекейлі, сәндік-қолданбалы өнер туындылары мен басқа да өнер туындыларын, сондай-ақ халықтың мәдениеті мен өмірін дамытуға, мемлекеттің көрнекті адамдарының өміріне байланысты іс-шараларды қамтиды. Суретшілердің, сәулетшілердің, музыканттардың, жазушылардың, ғалымдардың, халық өнерінің шеберлерінің туындыларын – адамның өміріне мән беретін құндылықтар жиынтығын құрады. Ол халықтың шығармашылығын, оның тілін, әдет-ғұрпын, наным-сенімін білдіретін материалдық және материалдық емес туындыларды да қамтиды. Жалпы алғанда, туристер фестивальдерге, қойылымдарға, театрларға, ескерткіштер мен мұражайларға барады.

Тарихи және архитектуралық ресурстар – сәулеттік ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар, көшелер, қалалар мен басқа елді мекендерді дамыту, азаматтық, өнеркәсіптік, әскери, діни архитектура, халықтық сәулет өнерінің қалдықтары, сондай-ақ монументалды, әшекейлі, сәндік-қолданбалы өнер, ландшафтық өнер, қала маңындағы ландшафтар.

Археологиялық ресурстар – бұл археологиялық ескерткіштер мамандардың жұмыс орны ғана емес, бұқаралық туристер үшін қызықты орындар. Археологияның объектілері адамзат өркениетінің және әлеуметтік- экономикалық мәдениет ескерткіштерін, ежелгі қалаларды, ежелгі қалалардың қираған жерлерін, әскери мәдениет ескерткіштерін: қорғандар, қорғаныс қабырғалары мен дуалдар, шайқас алаңдары және т.б. қамтиды. Археологиялық қазбалар — «ашық аспан астындағы» мұражай, адам мәдениетінің эволюциясын түсіну үшін үлкен мәнге ие, сондықтан туристерді тарту үшін үлкен артықшылығы бар. Адамзат мәдениетінің ескерткіштері жоғары тарихи және мәдени құндылық болып табылады.

Діни құндылықтар – діни нысандар, көбінесе ғибадатханалар мен қасиетті орындар. Көптеген ғибадатханалар сәулет өнерінің көрнекті ескерткіштері болып табылады.

Этнографиялық ресурстар – бұл этнографиялық мұра, туристік бағыттармен  айналысатын,  екі  түрді  ұсынады.  Бұл  жергілікті  тарих мұражайларында, халық өмірінің мұражайларында және ағаш сәулетінде немесе осы салаға тән дәстүрлі басқару формалары, мәдени өмірі мен салт- дәстүрлерінің сипаттамаларын сақтаған қоныстар.Мұражай экспозициясында халықтық костюмдер жинағы, белгілі бір өңірлердің халқын сипаттайтын шаруалық өмір мен халық өнерінің объектілері бар. Олар туристерді халықтың тарихи өткенімен таныстырады.

Экологиялық ресурстар – ландшафттық сәулет ескерткіштерін құру. Көркем ландшафт жағдайында орналасқан немесе керемет көріністерді ашатын орындар, олар саналы қорғалған және дамыған болса, оларды капиталға айналдыра алады.Табиғи және тарихи саябақтар құру құнды мәдени және тарихи ескерткіштерді интеграциялық архитектуралық, ландшафттық және мәдени кешендер ретінде сақтауға көмектеседі. Мәдени ескерткіштерді және тарихи құндылықтар, ұлттық қазына болып саналатын адам жасаған, табиғи және дәстүрлі пейзаждардың тарихын қорғау және қалпына келтіру қажет.

Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, мәдени туризм — адамның рухани құндылықтар мен туристік экскурсия жасау арқылы рухани шынайылыққа жетуі болып табылады.