СУ ТАСҚЫНЫНА ТОСҚАУЫЛ

Су тасқыны деп құрлықтың едәуір бөлігін уақытша су басуын айтады.

Су тасқынының ең көп тараған түрінің бірі, қардың, мұздың тез еруі, қатты жауын жауы болып табылады, бұл біздің республикамыздың басым бөлігіне сипатты. Тасқын белгілерінің нәтижесінде өзендердің, көлдердің және жасанды су айдындарында су деңгейі тез өседі.

Су тасқынының жағымсыз салдары болып келесілер есептеледі: тұрғылықты пунктердің, шаруашылық объектілерінің, жеке салынымдардың, электор байланыс және телефон тіректерінің орналасқан аумақ учаскелерінің төменгі жағының толуы, автомобильдік жолдардың, темір жолдардың және көпірлердің бұзылуы. Тасқынның екінші қайтара келтірілген залалы одан да көп. Тасқындар өзімен бірге түрлі инфекциялық ауруларды және экологиялық мәселелерді, қатты әсер ететін улы және радиоактивті заттардың және т.б. қалдығымен потенциальды-қауіпті объектілердің апатын алып жүреді.

Су тасқынының туындау себебі әр түрлі және әр себепке өзіндік тип сәйкес келеді.

Су тасқынының негізі себептеріне келесілер жатады:

• тірі кесікті жылжыту салдарынан және мұз ағымы кезеңінде өзен өзегінен тірі кесікті тосқауылдау салдарынан туындаған – кептелу.

Тасқын туындауының антропогенді себебі:

• өзен арнасының ағыны тірі кесік жолдармен, дамбалармен, көпір өткелдерімен жылжыту, бұл өзеннің өткізу мүмкіндігін азайтады және өзенде су деңгейін көтереді;
• жоғары орналасқан су сақтау қорынымен су ағымын мерзімді реттеу;
• су торабыны платинасының бұзылуы.

Экономикалық дамудың сату моделіне ауысуы, мемлекеттік басқарудың терең реформалық жүйесінің ауысуы гидротехникалық салынымдарды пайдалануына шығындардың тез қысқаруына әкеліп соқты, салынымдардың көп саны жеке меншікке берілді. Жеке меншіктер аталған салынымдарға жөндеу жұмыстарын өткізуге жеткілікті қаражат бөлмей, өз пайдасын ғана мақсат тұтады. Осының нәтижесінде гидротехникалық салынымдардың техникалық жағдайы төмендейді.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СУ ҚОРЫ

Қазақстан Республикасының Су Кодексіне сәйкес, елдің су қоры барлық су объектілерінің жиынтығын, сондай-ақ республика аумағының шеңберінде шоғырланған су ресурстарын, мемлекеттік су кадастрына жатады және енгізілген.

Республика аумағында 39 мың өзен және уақытша су ағымы бар, оның ішінде 7 мыңының 10 км. ұзындындығы бар. Өзен жүйесі біркелкі бөлінген. Республиканың солтүстігінде ол 0,03-0,05 км/км² болады, Алтай, Джунгар және Алатау Заилы аумақтарында ол 0,4-1,8 км/км² құрайды. Өзендердің бір бөлігі Каспий, Арал теңізі мен Балхаш пен Теңгіз көлдерінің шеңберленген бассейіндеріне жатады. Қазақстанда орналасқан 100-ден 1000 м³/сек дейін, 50- ден 100 м³/сек дейін су шығындарымен 6 өзен және 5-тен 50 м³/сек. дейін 7 өзен бар.

Еліміздің қөлдері әр түрлі, оның ішінде 45 002 км²су бетінің жалпы көлемі 48 262 есептеледі. Саны бойынша кіші көлдері (1 км² астам) 94% құрайды, ал көлемі – 10%. Үлкен көлдер (1 км² астам) 40 7691 км² (90%) көлемімен 3014 құрайды. Сонымен қатар, 100 км² көлемімен – 21 көл, оның көлемі 26 886 км² немесе 59% құрайды. Табиғи су қоймаларындағы судың жалпы көлемі 190 км³құрайды.

Республика аумағы бойынша көлдер біркелкі орналаспаған, жүз шақырымнан бастап, бір-бірінен айырылып жатқан көл аумағын құрайтын шамамен тығыз орналасқан. Республиканың солтүстік аумағында барлық көлдің 45%, Орталық және Түркістан облысында барлығы 36 басқалары – 19% құрайды.

Негізгі өзен бассейндері

Қазақстанның аумағын шартты түрде сегіз су шаруашылық бассейндерге бөлуге болады: Арал-Сырдария, Балхаш-Алакөл, Ертіс, Орал-Каспий, Есіл, Нұр-Сарысу, Шу-Талас және Тобыл-Турғай.

Арал-Сырдария бассейні шамамен 345 тыс. км² алып жатыр және екі әкімшілік облысты енгізеді: Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда.

Бассейіннің негізгі өзені болып Сырдария өзені болып табылады, ол Ферган жазық даласында Қазақстан тысқары жерден Нарын және Қарадария өзендерінің қиылысында басталады. Қиылыс орынынан бастап жалпы ұзындығы 2212 км. құрайды, Нарын көзінен – 3019 км. Шардары су қорынан Арал теңізіне дейін өзеннің ұзындығы Қазақстанның ішінде 1627 км құрайды, оның ішінде Оңтүстік-Қазақстан аумағында – 346 км, Кызылорда облысында – 1281 км.

Еліміздің аумағындағы Сырдария өзенінің ең ірі ағымы Келес, Арыс, Бадам, Боролдай, Бөген, сондай-ақ Қаратау шыңынан оңтүстік-батыс жағалауына шығатын ұсақ ағымдары болып табылады.

Сырдария өзені бассейінінің су ресурсы орташа 37,9 км³ құрайды. 70% құрастыратын ағымның негізгі көлемі Ферғана жазық даласынан шығатын жерге дейін бассейіннің жоғарғы бөлігінде қалыптасқан. Қазақстанға келетін жалпы су ресурсынан 21-23% Шардара су қорынан жоғары оң жақ ағымы құрайды. Арыс өзененің және Қарату шығанағынан ағатын ағым бөлігі Қазақстанда 7-9% құрайды.