УЛЫ ӨСІМДІКТЕРМЕН ЖӘНЕ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРМЕН УЛАНҒАН КЕЗДЕГІ КӨМЕК-2

Белсенді детоксикация әдістері. Әр 10 мин сайын 2-3 реттен көктамырға ақырындап натрий нитратының 10мл 1% ерітіндісі, натрий ти- осульфаты 50мл 30% ерітіндісі және метилен көгі – 50мл 1% ерітіндісі беріледі.

Симптоматикалық терапия. Көктамырға қайталап 20 – 40мл 40%глюкоза ерітіндісі беріледі. Оксигенді терапия жүргізіледі. Тәулі- гіне көктамырға B12 дәрумені 1000 мкг және көкамырға 20мл 5% аскорбин қышқылы ерітіндісі, жүрек-тамыр құралдары енгізіледі. Ре- анимациялық іс шаралар жасалады.

Тетраэтилқорғасын

Тетраэтилқорғасын (ТЭҚ) – түссіз майлы жеңіл ұшатын сұйықтық, ароматикалық иісі бар. ТЭҚ парлары ауадан 11,2 есе ауыр. Суда ерімей- ді, бірақ органикалық еріткіштер мен жануарлар майларында жақсы ериді.

Тетраэтилқорғасын антидетонатор ретінде этил сұйықтықтарының құрамына кіреді, ол бензинді этилдеу үшін қолданылады; қауіпті жүй- ке – тамыр уы болып табылады. Ол организмге өкпе, тері жабыны және асқазан арқылы кіріп, жүйке жасушаларын зақымдайды, сонымен қатар аталған у тамыр ауруларын тудырады.

0,0001мг/л шасындағы ТЭҚ концентрациясы көп уақыт әсер етуі барысында улану туғызады. Энтеральді түсу кезіндегі өлім дозасы — 1,5мг/кг.

Тетраэтилқорғасынға айқын кумулятивті әрекет ету тән – бас миы мен жұлынды, бауыр мен бұйректің аздаған бөлігін депондау. Токсин- ді триэтилқорғаныс құрылуымен таратылады. Бүйрекке көп таралады. Латентті кезеңі – бірнеше сағат.

Клиникалық картинасы. Тәбет жоғалуы, жүрек айнуы, құсу, әлсіздік, бас айналуы, ұйқының бұзылуы, қорқынышты түстер көру, гал- люцинациялар, брадикардия,гипотония, тершеңдік, сілекей бөлінуі, қышу, қалтырау, қозу тән. Ауыр жағдайларда – жедел психоз көрінісі орын алады. Токсинді нефропатия дамуы мүмкін. Әсіресе балалар сезімтал келеді, олардың интоксикациясының жасырын кезеңі күрт қысқарады.

Жедел көмек. Қолды керосинмен, кейіннен сабынмен және сумен жуу. Асқазанға түсу кезінде 2% натрийгидрокарбонаты ерітіндісімен немесе 0,5% магний сульфаты ерітіндісімен жуып тазалау, кейіннен тұзды іш өткізгіш құрал ретінде магний сульфаты беріледі. Форсирленген диурез жасалады.

Симптоматикалық терапия. Көктамырға 30 – 50мл 40%глюкоза ерітіндісі, натрий тиосульфаты 20мл 30% ерітіндісі, кальций хлориді 10мл 10% ерітіндісі; қозу орын алса – бұлшықетке диазе¬пам 4мл 0,5% ерітіндісі беріледі. Морфин, хлоралгидрат, бромидтерді беруге тиым салынған.

Этиленгликоль (антифриз, тормозная жидкость этиленгликоль құрамдас тормоз сұйықтығы)

Этиленгликоль – сиропқа ұқсас сұйықтық, дәмі тәтті, қайнау температурасы 198°С. Негізінен оны антифриз ретінде 35 – 40% су ерітіндісімен (қатпайтын қоспа) пайдаланады.

Организмге түсу барысында психотропты (есірткілік), нефротоксинді,гепатотоксинді, әрекет етеді. Өлім дозасы шамамен алғанда 100мл (алдын ала этонол қабылдамай). Қандағы токсинді концентрациясы 1,5г/л, өлім концентрациясы – 2,4г/л. Ішек-қарын жолдарында тез сіңіріледі, көп бөлігі токсинді метаболиттер: глиоксоль, гликоль және қымыздық қышқылын құра өтіріп бауырда метоболизмге, зат алмасуына ұшырайды. Несеп арқылы шығарылады.

Клиникалық картинасы. Антифриз ішке қабылданған уақыттан бастап жақсы көңіл-күймен жеңіл алкогольді улану сезімі туындай- ды. 5-8 сағат өткеннен кейін іштің ауруы, қатты шөлдеу, бас ауруы, құсу, іш өтуі пайда болады. Тері құрғақ. Шырышты қабық цианит түстес. Психомоторлы қозу, көз қарашғының ұлғаюы, дене темпера- турасының көтерілуі, демікпе, тахикардия анықталады.

Қатты улану жағдайларында – естен тану, желке бұлшықеттерінің ебедейсіздігі, клоникотоникалық тартылулар орын алады. Тыныстау терең және шулы. Жедел жүрек жетіспеушілігі, өкпенің ісінуі, ану- рия, токсиндігепатопатия, жедел бауыр-бүйрек жетіспеушілігі.

Жедел көмек. Зонд арқылы асқазан жуылып тазаланады, тұзды іш өткізу құралы беріледі. Қанды сілтілеу арқылы форсирленген ди- урез жасалады, улану немесегемосорбциядан кейін алғашқы тәулік- терде ертегемодиализ қойылады.

Белсенді детоксикация әдістері. Алғашқы тәуліктерде көктамырға 10% кальцийглюконаты ерітіндісі, 10-20мл кальций хлориді ерітіндісі немесе 10 – 20мл кальцийглюконаты; ішке қайталап 30мл 30% по 30мл этил спирті немесе 5% ерітіндісі, көктамырға 100 – 200мл (1 – 2г 95% денегінң 1 кг массасына этил спирті).

Симптоматикалық терапия. Жедел бауыр-бүйрек жетіспеушілігін емдеу жүзеге асырылады. Қозу барысында магний сульфатының 10мл 25% еірітіндісі бұлшықетке қайталап беріледі, глюкоза-новокаин қоспасы көктамырғаберіледі, жүрек-тамыр құралдарымен жұлын пункциясы жасалады.

Улы саңырауқұлақтармен улану

Барлық ғасырларда Русьта «тыныш аң аулауда» — адамдар саңырауқұлақ жинауға ерекше жылулықпен қараған. Саңырауқұлақ жинаудан басқа балалармен бірге орманда қыдыру, организмды сауықтырған. Жиналған саңырауқұлақтарды пісіруге, қуыруға, кептіруге, тұздағу, маринадтауға болатын еді. Нәрлі құндылықта- ры бойынша саңырауқұлақтан жасалған тағамдар ет тағамдарына жақын (халық саңырауқұлақтарды екінші ет деп атаған), ал дәмдерінің әр түрлі болуына байланысты еттен де асып түсетін. Тұрғындарды дәстүрлі азық-түлікпен қамту барысында төтенше жағдай туындаса жабайы өсетін жеуге жарамды өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың маңыздылығы біршама арта түседі. Жинау қарқындылығы ұлғаюына байланысты өсімдіктер дүниесінің улы түрлерімен улану қаупі өсе түседі.

Саңырауқұлақ жинау барысында аса мұқият болып, улы саңырауқұлақтардың ерекше белгілері жоқ екенін ескеру қажет. Улы саңырауқұлақтардың күміс қасық пен сарымсақтың қараюын тудырады, иісі мен дәмі жағымсыз болады, оларды құрт жемейді деген түсініктер шындыққа жанаспайды. Сондықтан да, жеуге жарамды және улы саңырауқұлақтардың сыртқы белгілерін білу арқылы ғана уланудың алдын алуға болады.

Біздің елімізде 80 аса улы саңырауқұлақ түрлері бар, олардың ішінде аса улы қасиеттерімен шамамен алғанда саңырауқұлақтың 20 түрі ерекшеленеді.

Барлық улы саңырауқұлақтарды, олардың токсиндеріның әрекет етуіне байланысты үш топқа бөлуге болады:

• жоғары токсинді саңырауқұлақтар (сұр арамқұл, сасық му- хомор немесе арамқұл іспеттес, плюшті паутинник, строчикий

– көктемгі және асқан үлкен) олардың улары ішкі органдарды зақымдайды;

• нейротропты және психотропты әркет ететін улы саңыра- уқұлақтар (мухоморлар, волоконницалар, лепиоттар,говорушки- лер);
• өткіргастроэнтерит туғыза отырып ішек-қарын жолдарын зақымдайтын улары бар саңырауқұлақтар; саны бойынша бұл кеңа- уқымды улы саңырауқұлақтар тобы (опята саңырауқұлақтарының барлық түрлері, пуатинниктердің кейбір түрлері, өтірік түлкішек, сүттектесіндер мен т.б.).

Боз арамқұлақ

Боз арамқұлақ (түрлері: ақ боз арамқұлақ, жасыл боз арамқұлақ, сары боз арамқұлақ) – өлтіретін улы саңырауқұлақ, қателесіп тамаққа пайдалану жіті улану туындатады, кей кездері өлім жағдайы орын ала- ды. Білмеусіздік пен немқұрайлылық бойынша боз арамқұлақты шам- пиньондармен немесе ақ түсті сазқатпамен (сыроежка) шатастырады.

Ақ түсті боз арамқұлақ шілдеден бастап қазанға дейін құмды то- пырақты жапырақты және қылқанжапырақты ормандарда кездеседі. Басқа боз арамқұлақ түрлері ақтан басының түсімен ғана ажыратылады.

Жасыл түсті боз арамқұлақ шілдеден бастап қазанға дейін құмды топырақты жапарақты ормандарда өседі. Ресейдің солтүстік және орталық бөліктерінде сирек, оңтүстікте Тула облысының оңтүстігінен бастап жиі кездеседі.

Сары түсті боз арамқұлақтарды жасыл саңырауқұлақтар, сазқат- па немесе шампиньондар ретінде қате қабылдауға байланысты улану жағдайлары орын алады. Жасыл түсті шампиньон сары түсті боз арамқұлаққа ұқсас, бірақ оның уы төмендеу. Бұл саңырауқұлақ түрі Ресейдің европалық бөлігінде, Кавказда, Сібірде, Орталық Азияда кездеседі. Жапырақты ормандарда, саябақтар мен шалғынды жерлерде, ағаш отырғызылған белдеулерде, қалыпты жағдайларда жекелей немесе шағын топ болып, маусым мен қазан аралығында өседі.

Клиникалық картинасы. Боз арамқұлақпен улану – барлық саңырауқұлақтармен улану арасындағы аса улысы. Боз арамқұлақ құра- мында жоғары токсинді фаллион алкалоидтері, аманитин бар. Бұл уларгепато-, нефро-, энтеротоксинді әсер етеді. 100г балғын саңырауқұлақта (5г құрғақ) 10мг фаллоидин, 13,5г аманитин бар.

Аманититтің өлім дозасы – 0,1мг/кг. Қандайда бір аспаздық өңде- улер бұл саңырауқұлақтарды зарарсыздандырмайды. Токсиндер қайнату, суға салып қою және кептіру арқылы бұзылмайды. Токсиндері ішек-қарын жолдарына тез сіңіріліп, бауырда депондалады. Инкубация кезеңінің ұзақ болуына байланысты диагноз қою мүмкіндігі қиындай түседі. Айқындалған интоксикация сипмтомдарының дамуына дейін өліп кету мүмкіндігі кезеңі 6 сағаттан 24 сағатқа дейін, кей уақытта 48 сағатқа дейін. Осы уақытта улар сіріңіріліп қана қоймай, организмде қайтарылмас өзгерушіліктер орнатуы мүмкін.

Боз арамқұлақпен уланудың клиникалық картинасы екі сатыда өтеді. Жасырын кезеңнен кейін жеделгастроэнтэрит нышандары туындайды: іштің ауруы, үздіксіз құсу және профузді іш өту «күріш суы».

Организмнің сусыздануы нәтижесінде шөліркеу, әлсіздік, сананың бұлыңғырлануы, пульстің жиіленуі мен әлсізденуі; көздің орнынан шығуы, дауыстың жоғалуы, көру қызметінің нашарлауы бақалады, тері мен шырышты қабық құрғап, ерін мен тырнақ көгереді.

Артериалді қысым төмендеп, коллапс орын алуы мүмкін тұз теңгерімінің бұзылуы балтыр мен бет бұлшықеттерінің тартылуына әке- леді. 1-2 сағаттан кейін іш өту мен құсу басылады, іштің ауруы кетеді. Жақсару сияқты жағдайдан 3-4 күннен кейін уланудың екінші сатысы басталады. Токсиндігепатит нышаны (сарыауру, бауырдың ұлға- юы және ауырсынуы, несептің қошқылдануы, нәжістің түссіз болуы) және токсинді нефрит (диурез бен анурия, несептегі ақауыз төмендеуі) пайда болады. Бауыр-бүйрек жетіспеушілігі команың дамуына әкеледі. Әсіресе балаларда ауыр өтеді. Диагноз қою барысында анамез, сонымен қатаргастроэнтерит пен токсиндігепатит үйлесуімен екі фазалы клиникалық өту назарға алынады.

Симптоматикалық терапия. Уланудың алғашқы сатысы басты кезекте сусыздану мен коллапсты жоюға бағытталады. Көктамырға тамшымен құрамында электролиттері (полиглюкин және т.б.) бар плазмалмастырғыштар және 3 – 5 л кем емес мөлшердеглюкоза беріледі. Артериалды қысымды көтеру үшін мезатон (0,5 – 1,0мл 1% ерітіндісі көктамырға), норадреналин (1 – 2мл 0,2% ерітіндісі, 500мл 5%глюкоза ерітіндісі көктамырға, тамшылап, АҚ бақылау арқылы) беріледі.

Бұл адреномиметиктерді плазмалмастырғыш ерітінділерге (1 ампу- ладан 0,5 – 1 л ерітіндіге) қосуға болады.Жүрек жеткіліксіздігінде көктамырға 0,25 – 0,5мл ампулалы строфантин мен коргликон белгіленеді. Іш өткізгіш құралдарын беруге болмайды, асқазанды жуу тиімді емес, әсіресе ұзақ мерзімді өліммен аяқталуы мүмкін жағдайларда одан алшақ болу керек.

Уланудың екінші сатысын емдеу бауыр және бүйрек жетіспеушілігімен күреске бағытталған. Гидрокортизон (аптасына 0,5г дейін), дәрумені барглюкоза, қалыпты дозаларда холин, маннитол, фуросемид қабылдау, көктамырға аптасына 20 – 30мг/кг жөке қышқылы; қажетінше детоксикационды гемосорбция және гемодиализ («жасанды бүй- рек») жасалады.

Болжам нашар, зардап шегушілердің 60 – 80% қайтыс болады. Алғашқы күндері, сусыздану уақытында өткір жүрек жетіспеушілігі- нен немесе бүйрек комасы ауруының екінші кезеңінде өлім туу мүмкін.

Кәдімгі строчок, кәдімгі тыржыңқұлақ (сморчок)

Кәдімгі строчок – дұрыс емес шар түрлі саңырауқұлақ, қошқыл немесе ақшыл сұр түсті, іші қуыс. Қалпақшасының үсті тегіс емес, көгілдір қатпарлы ирек, бас миының ирелеңдерін еске салады. Құм топырақты қылқанжапырақты және аралас ормандарда, ормандағы ескі өрт болған жерлерде, кесілген ағаш діңдерінде ерте көктеммен мамыр айын қоса алған уақытта өседі.

Балғын строчкалар (көктемде және аса үлкен) боз арамқұлақ интоксикациясының клиникалық картинасына жақын ауыр улану туғызады. Оның құрамындағыгиромитрин жәнегельвельді қышқыл кептіру ба- рысында зарарсызданады (бірақ термикалық өңдеу барысында емес). Айта кететін жайт, құрғақ строчкилер улы емес және ерекше дәм сапасына ие. Кептірілгеннен кейін үш апта ішінде зиянсыз болады. Ерте көктем кезінде ғана строчкилермен улану байқалады. Бұл ормандағы алғашқы көктемгі саңырауқұлақтар қар ерігеннен кейін пайда болады.

Кәдімгі тыржыңқұлақ көктем мезгілінде қылқанжапырақты ормандарда, ормандағы ескі өрт болған жерлерде, кесілген ағаш діңдерін- де, орман шетінде өседі. Шартты түрде жеуге жарамды саңырауқұлақ, құрамында гельвели қышқылы – улы заты бар. Сыртқы нышандары бойынша строчекке ұқсас: қалпақшасы жұмыртқа тәріздес, қара күрең немесе ашық күрең, ал ортасы қуыс, қалпақшасының төменгі шеттері түбіртегіне тұтасып кеткен.

Үсті тегіс емес, сеткалы ұяшықты, қабырғалары қысқа сыртқа шығып тұрған, кей жағдайларда ұяшықтары бұдыр-бұдыр ара ұяшықтарын еске салады.

Тыржыңқұлақ – жеуге жарамды, дәмді саңырауқұлақ, бірақ ал- дын ала 10-15 минут пісіру қажет. Қайнау барысында у бұзылмайды, бірақ суға (саңырауқұлақ пісірген су) ауысады. Қайнатпа суды бірден төгу қажет, себебі қайнау бырысында оғангельвель қышқылы ауысады. Пісірілген саңырауқұлақтарды сумен жуып, сорықтыру қажет, со- дан кейін ғана әрі қарай дайындауға болады. Бірақ зарарсыздырылған саңырауқұлақтарды көп мөлшерде жеу ұсынылмайды (күніне 200г.). Ауада кептірілгеннен кейін тыржыңқұлақ зиянсыз, үш аптадан кейін оны тамаққа пайдалануға болады.

Зарарсыздандырудың бұл әдістері строчек пен тыржыңқұлақтар үшін ғана жарамды. Бұл әдістер басқа улы саңырауқұлақтарға әсер етпейді.

Өкінішке орай, көп адамдар строчектер мен тыржыңқұлақтарды дұрыс дайындамағандықтан ауыр улану, кей жағдайларда өлім қауіпі бар екенін біле бермейді. Оның құрамындағыгельвель қышқылы гемотоксинді (гемолитті) әрекет етеді. Нашар дайындалған саңырауқұлақтарды немесе сорпаны тамаққа пайдалану нәтижесінле улану дамиды.

Клиникалық картинасы. 6-10 сағатан кейін уланудың алғашқы белгілері байқалады . Уланған адам асқазан ауырсынуын, жүрек ай- нуын сезінеді, кейіннен ол тоқтамайтын, әлсіздік туғызатын құсуға ауысады. Біруақытта қатты бас ауруы пайда болады. Сирек жағдайларда іш өтуі орын алады. Кей кездері улану көрінісі осымен шектеліп, адам сауығып кетеді.

Ауыр улану жағдайларында келесі күнігемоглобинурия (несеп түсінің қызыл болуы),гемолитті сары ауру, бауыр мен бүйрек зақымдануы дамиды; аса ауыр жағдайларда өлім орын алады. Балалар уға аса сезімтал.

Симптоматикалық терапия. Строчектермен және тыржыңқұлақтармен улануды емдеу боз арамқұлақты емдеуге ұқсас. Жедел көмек Ұзақ асқыну кезінде жедел көмек көрсету (асқазанды жуып тазалау) тиімсіз.

Шыбынжұттар

Шыбынжұт сасық, арамқұлаққа ұқсас; қызыл шыбынжұт, пантерлі шыбынжұт, порфирді шыбынжұт, лимоды-сары шыбынжұт – өзіндік белгілері бар улану тудыратын улы саңырауқұлақтар.

Улылық деңгейі бойынша барлық шыбынжұт топтарының ішінен екі түрі аса ерекшеленеді: сасық шыбынжұт пен лимонды-сары шыбынжұт.

Сасық шыбынжұт (арамқұлаққа ұқсас) – барлық шыбынжұттардың ішіндегі ең улысы. Аса улы саңырауқұлақ сыртқы белгілері және токсинділігі бойынша ақ түсті боз арамқұлаққа ұқсас. Ресейдің тайга- лық аймағында кездеседі. Қылқанжапырақты және аралас ормандарда, жеке және шағын топтармен, шілде айы мен қазан айының аралығында өседі. Өзінің аталуына қарсы, бұл шыбынжұттың жұмсағы ақ түсті, қандайда бір дәмі мен исі жоқ, немесе шикі картоп иісі шығады.

Көктемгі шыбынжұт – өте жақын түр – өлімге әкелетін улы саңырауқұлақ, оңтүстік аумақтардың жалпақжапырақты ормандардардында мамыр-шілде (қыркүйекке дейін) жиі кездеседі.

Лимонды-сары шыбынжұт – әлсіз улы саңырауқұлақ. Қалпақшасы ақшыл сары, жасыл түстілері де жиі кездеседі. Ресейдің барлық аймағында орманды жерлерде, маусым-қазан айларында жапырақты және қылқанжапырақты ағаштар орманында жекелей өседі.

Шыбынжұттың қалған үш түрі шамамен алғанда бірдей токсинді, бірақ улану белігілерімен өзгешеленеді.

Қызыл түсті шыбынжұт – өте әдемі, жалпыға танылған саңырауқұлақ. Ресейдің барлық аймақтарындағы ормандарда өте жиі, солтүстік аумақтарда аса көп ауқымда кездеседі. Қылқанжапырақты, жалпақжапырақты және аралас ормандарда маусым – қараша айларында топтасып өседі. Қараусыз қалған кішкентай балалар үшін ғана қауіп туғызады. Кейбір шетелдерде немқұрайлылыққа байланысты өзіне ұқсас, бұрынғы Закавказье аймағында ғана кездесетін, жеуге жарамды кесарский саңырауқұлақтарымен бірге жиналады.

Пантерлі шыбынжұт қарағайлы, жапырақты және аралас ормандарда, шілдеден бастап қазанға дейін өседі.

Порфирлі шыбынжұт аталған мерзімде қылқанжапырақты ормандарда өседі. Шыбынжұттың бұл түрімен улану шампиньондармен бірге немқұрайлы жинау барысында орын алады, бірақ бұл екі түрде шампиньондардан қатты ерекшеленеді.

Клиникалық картинасы. Шыбынжұтпен улану — жүйке жүйесінің орталық және перефериялық қызметінің бұзылуын тудырады. Олардың құрамында мускарин (холиномиметик), мусцимол және мускаридин (атропиннің әрекет етуіне ұқсас антихолинэргетиктер). Мускаридин, немесе микоатропин, өсімдіктерден алынатын атропин құрамымен бір- дей. Сонымен қатар бұл саңырауқұлақтардың құрамында буфотенин- галлюциногені бар. Әр жағдайда уланудың клиникалық өтуі қандайда бір алкалоидтің басым бойымен айқындалады. Бұл топтын алкалоидтары шыбынжұттың көптеген түрлерінде (қызыл, пантерлі, порфирлі, арамқұлаққа ұқсастар), бірқатар волоконницаларда, лепиоттар менговорушкаларда кездеседі.

Нейротропты алкалоидтармен уланудың белгілері саңырақұлақтар- ды тамаққа пайдаланғаннан кейін 20-30 мин ішінде өте тез байқалады. Кейбір шыбынжұттардың латентті кезеңі бір сағаттан алты сағатқа дейін созылады. Улану картинасы нақты саңырауқұлақ түріндегі қандайда бір удың басым болуына байланысты әр түрлі болады.

Келесі синдромдарды көрсетуге болады:

мускаринді – қызыл шыбынжұтқа тән: жүрек айнуы, құсу, іш өтуі, ішек түйілуі, миоз, қатты тершеңдік және сілекей бөлінуі, брадикар- дия, коллапс; уақыты өткізіп алынса – механикалық тұншығу көрінісі бар бронхоспазм мен бронхорея және жалған өкпе ісінуі;

мускаридті (микоатропинді) – пантерлі шыбынжұтқа тән: тахикардия, сананың тұнжырауы,галлю¬циноз, сандырақ, көз қарашығының ұлғаюы;

бутофенинді – порфирлі және арамқұлаққа ұқсас шыбынжұттарға тән: психомоторлы қозу,галлю¬циноз, эйфория; маниакальды жағдай, уақыт пен кеңістікті қабылдау бұзылуы; вегетативті бұзушылықтар (сілекей бөлінуі, құсу, артериальдігипертензия, веге¬тативті рефлек- стердің өсуі және т.т.).