ЖАҒАЛАУДАН ЖҮЗ МИЛЬ ҚАШЫҚТА

Өткен жұманың ішінде болған уақиғаларды есіне түсіріп бала жігіт сол сұрақтардың жауабын іздестірді. «Пилигримді» осы үрейлі жағалауға келтірген нендей себеп? Оның Горн мүйісін айналып, бір мұхиттан екінші мұхитқа өтуіне не себеп болды? «Пилигрим» өзінің жүруге тиісті мөлшерлі жолынан екі есе артық жүрді, оның үстіне орасан тез жүрді ғой, сонда да болса көпке дейін жер қарасын көре алмадық, бұл қалай? Диктің ендігі жерде өзіне өзінің беретін сауалы осы ғана.

«Африка!.. Африка!..» деп қайталады Дик Сэнд.

Жұмбақты сапардың кезінде бірінің артынан бірі кезіккен күллі уақиғаны Дик Сэнд есіне түсірді. Қосалқы компастың қалай сынғанын, лагтың арқаны үзіліп су түбіне кету себебін де ойлады. Сол арада оған бір кенет шешім сап ете қалды: компасты бір суық қол сындырған шығар?

«Кемеде болғаны жалғыз-ақ компас қалып еді ғой,—деп ойлады ол.— Оның көрсеткен бағытын тексеретін басқа түрлі құрал жоқ. Бір түні ұйықтап жатып Том қарттың айқайымен оянып кеттім ғой… Кеме кормосында жүрген Негороны көрдім… Ол шегіне бергенде сүрініп құлап нактоузға соқтықты… Әлде компас содан бұзылған болар?»

Диктің ойы өрістеп қиялы ұлғая түсті. Ол көп ойланып, құпия сырдың түйінін тапты. Негороның қылығы сондайлық күдікті болғанын енді түсіне бастады. Ең басында «Пилигримнің» шыңға килігіп қирауына, ал қазір кеменің барлық жолаушыларына қауіп төнуіне себепші болған сан алуан кездескен кесел, кездейсоқ қырсықтардың бәрі Негородан болғанын сезді.

Ол оңбаған кім еді? Ешқашан теңізші болып көргенім жоқ деп ант-су ішіп еді ғой, онысы дұрыс па? Бұларды Африка жағалауына келтіретін пасық жобаны ойлап табу және оны жүзеге асыру тек қана тәжірибелі теңізшінің қолынан келмек.

Әйтсе де өткен шақтарда кейбір жағдайлар анықталмай қалғанымен, қазіргі уақытта бәрі де мәлім болды. Жасөспірім өздерінің Экваторлық Африкада екендерін, оның өте үрейлі жері, теңіз жағалауынан жүз миль қашық Анголада екенін анық білді… Гэрристің барып тұрған опасыз екендігіне оның ешбір күмәні қалған жоқ. Демек, американ мен португал бірін-бірі көптен-ақ біледі екен, кездейсоқ жағдай ол екеуін осы жағалауда жолықтырыпты. «Пилигрим» жолаушыларына деген қастандықты бұл екі сұм бірлесіп жасаған…

Бұл арада тек бір ғана мәселе түсініксіз. Ол оңбағандардың көздеген мақсаты не? Томды жолдастарымен қоса құлдыққа сату үшін тұтқынға алудан Негоро тайынбайды деуге болады. Португалдың Диктен кек алғысы келетіні де мәлім. Бұны да ақылға сиярлық мәселе делік. Ал енді миссис Уэлдон мен кішкентай Джектің не жазығы бар?.. Ол оңбағанға панасыз әйел мен нәресте не жазыпты?

Егер Дик Сэнд орайы келіп Гэррис пен Негороның тоғай арасындағы кеңесін естіген болса, миссис Уэлдон мен қасындағы бес негрге және оның өзіне нендей қауіп-қатер төніп тұрғанын, бұл жөнде ойлану керек екенін білер еді.

Жағдай жан түршігерлік. Сонда да болса бала жігіт қажыған жоқ. Ол теңіз бетінде капитан болып еді, құрғақта да капитан болды. Оның міндеті, миссис Уэлдонды, нәресте Джекті, тағдыры өз қолында тұрған басқа адамдарды да құтқару еді. Ол тек қана өз борышын орындауға кірісті. Орындайды да.

Дик Сэнд алдағы күндердегі кездесетін жақсылық пен жамандықты таразыға тартып, ақылға салып ұдайы екі-үш сағат ойланып еді, көрешек жамандығы басым көрінді. Сосын ақырғы шешімге келді де, тағдырына бойсұнып, асып-саспай түрегелді.

Жаңа шашырап келе жатқан күн сәулесі ағаш бастарын аймалай түсті. Дик Сэнд пен Том қарттан басқалары тегісінен тәтті ұйқыда жатыр.

Жас капитан қарт негрге таяу келіп:

— Том,— деді ақырын ғана,— сіз арыстанның ақырғанын естідіңіз, құл саудагерінің шынжыры мен ағаш бұғауын көрдіңіз, демек, сіз Орталық Африкада жүргенімізді білетін болдыңыз ғой?

— Иә, капитан, білемін.

— Олай болса, бұл туралы миссис Уэлдонға және өзіңнің жолдастарыңа тіс жарып үндей көрме! Бұны екеумізден басқа ешкім білуге тиіс емес. Бұл жағдайды дабыра қылып адамдардың үрейін алмауымыз керек.

— Иә… сіз дұрыс айтасыз, Дик…— деді қарт негр.

— Том,—деп ол сөзін жалғастыра берді,—біз бұрынғымыздан екі есе сақ болуымыз керек. Біздер дұшпан еліндеміз. Бұл аса қорқынышты ел, дұшпанымыз да сондай қауіпті… Жолдастарымызға,— Гэррис бізге опасыздық етті десек,— олардың сақ болуына соның өзі-ақ жетіп жатыр Олар жергілікті халықтың шабуыл жасауы мүмкін екен деп ойласын.

— Дик, менің жолдастарым сізге шын берілген адал дос екендігіне сенуіңізге болатынын білесіз бе?

— Білемін. Сіздің адал пікіріңіз бен тұрмыстағы тәжірибеңізге арқа сүйей алатынымды да білемін. Том, сіздер маған жәрдем етуден тартынбассыздар деймін?

— Әрқашан және қай жағынан болса да дайынбыз, капитан.

Дик Сэнд өз пікірін Томға түсіндірді. Бір жақсы жері, Гэрристің опасыздығы, өзінің пасық ниетін жүзеге асырудан бұрын әшкереленді, сондықтан Диктің өзіне және оның жолдастарына да қазіргі уақытта тікелей төніп тұрған қауіп жоқ-ты. Қашқан құлдың тастап кеткен шынжыры мен ағаш бұғауының ойда жоқта табыла қалуы, сосын арыстанның ақырған дауысы — осының бәрі американның арам ниетте екендігін уақытынан бұрын әйгіледі. Гэррис өзінің пасық ниеті әшкереленіп қалғанын білді де. сыбайластары күтіп жатқан жерге отрядты жеткізбей-ак қашып кетті. Соңғы күндерде Негоро өзінің ескі жолдасының ізімен келе жатқанын Дингоның қылығы да дәлелдеп еді. Негоро Гэрриспенен ендігі кездескен де болар, сөйтіп келешектегі қолданатын әрекеттерінің жобасын екеуі бірігіп жасап та қойған шығар. Болашақ шабуыл бірнеше сағат өтпей болмайды деп шамалады Дик, сондықтан осы уақытты пайдаланып қалуға ұйғарды ол. Олардың ақырғы көздеген мақсаты, мүмкіндігі болғанынша тезірек теңіз жағалауына қайта оралу еді. Сол арадан мұхит жағалауын бойлай жүріп (олар үшін солтүстікке немесе оңтүстікке қарай жүрудің де айырмасы жоқ-ты) жағалау маңындағы елге жетеміз деп шамалады Дик. Сонда барып өзінің туып-өскен еліне жететін мүмкіндікті күтуге тиіс.

Бірақ олар жағалауға қай жолмен барулары керек? Өздерінің келген жолымен кері жүрулері керек пе? Дик Сэнд бұл жолмен жүруді тиімсіз деп шамалады. Жасөспірім жолдың жақынын ұнатып төтелеп жүрер деп сенген еді Гэррис, құл саудагері өзінің бұл жобасынан алжаспады.

Шынында да, орман аралап өздерінің келген жолымен кері жүру бір жағынан мүлдем ойланбағандық болса, екінші жағынан, алғашқы шыққан жеріне қайта барар еді. Негоро да өзінің сыбайласын ертіп олардың соңынан барады. Ендігі қолданатын бірден-бір шара, із білдірмей өзенмен ағып кету ғана. Мұның тағы бір тиімді жағы жыртқыш аңдардан да қауіпсіз болады, бұл аңдар күні бүгінге дейін жолаушыларға маңдаспаған-ды. Салға мініп өзен бетімен төмен ақса, жабайы адамдардан да оншалықты қорқа қоймайды. Жақсы қаруланған жолаушылар берік байланған салдың үстінде дізе қосып, жергілікті халықтардың шабуылы тойтарыс бере алады. Үшіншіден, жол жүрудің бұл әдісі, жол азабынан жүдеп әбден титығы жеткен миссис Уэлдонға және оның кішкентай бөбегіне де аса жайлы болар еді. Егер миссис Уэлдонның жүруге шамасы келмесе, талдан зембіл тоқу қиын емес, әрине, оны көтеріп жүретін адамдар да табылады. Бірақ бес негрдің зембіл көтерумен екеуінің қолы байланады, ал Диктің есебінше ойда жоқта тап бола кететін шабуылға тойтарыс беру үшін жолдастарының қолдары бос болуы керек.

Сөйтіп, салға мініп өзенді төмен ақса, су үсті теңізшіге өз үйіндей ғой, жас жігіттің көңілі тыншаяр еді.

Ендігі мәселе, жақын маңайда кеме жүзе алатын өзеннің бар жоғын білу. Дик Сэнд ойлана келіп, сол маңайда өзен барлығын мына жағдайдан аңғарды. Мұхиттың шеті батыс жақта қалды. Шығыс жақтағы көкжиек тауға барып ұштасқан. Сөйтіп, «Пилигрим» апатқа ұшыраған жердің маңайынан барып Атлант мұхитына құятын өзеннің басы таудан шыққан немесе арна тауға жетпей-ақ оңтүстікке қарай кілт бұрылып кетсе керек. Қалай болғанда да кішкене отряд жақын маңнан өзен табуға тиіс, өзеннің өзі табылмағанымен, оның бірер тарауы табылады.

Бұл жобаға сенерлік Диктің дәлелі толық-ты. Енді жер ыңғайы өзгере бастады. Жол тауды бөктерлей тартты. Жер қыртысы дымқылдана түсіп, әр жерден шөп арасымен жыланша ирелеңдеп ағып жатқан бұлақтар көрінді. Шамасы бұл араның жер асты суы өте мол болса керек. Сапардың соңғы күндерінде отряд әлгі бұлақтардың бірін жағалап ұзақ жүрді. Керек бола қалса оны қайта іздеп табу қиын емес. Әрине, арнасы тар суы тапшы бұлақ суына сал ағызудың мүмкіндігі жоқ-ты. Бірақ сай-саланың бәрі қашан да болса өзенге барып құяды ғой, отряд сол бұлақты жағалай берсе, ағыспен бірге өзенге де барып жетер еді.

Том қартпен ақылдаса келіп, осы саланы жағалай берейік деген тоқтамға келді Дик Сэнд.

Күн көтерілісімен жолаушылар ұйқыдан оянып бірінен соң бірі бастарын көтере бастады. Миссис Уэлдон кішкентай Джекті ұйықтап жатқан күйі оятпастан Нанға ұстатты. Безгегі ұстап басылған соң баланың бордай бозарған өңі, көрген кісінің жаны ашырлық еді.

Миссис Уэлдон Дикке таяу келіп:

— Дик,— деді ол айналаға қарап алып,— Гэррис қайда кеткен? Көрінбейді ғой.

Жасөспірім Негоро мен Гэрристің қайда кеткенін жолдастарына айтпай-ақ қоюға ұйғарып еді. Бірақ американның опасыздығын жасырайын деген ойы жоқ-ты. Сондықтан ол қобалжымай-ақ:

— Гэррис мұнда жоқ,— деді.

— Әлде ілгері озып кетті ме? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Қашып кеткен,— деді Дик Сэнд.— Гэррис опасыз екен. Ол оңбаған Негоромен бірлесіп бізді осы араға келтіруге сөз байласқан.

— Оның сондағы көздеген мақсаты не екен? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Білмедім,— деді Дик Сэнд.— Бірақ менің бір білетінім, тезінен мұхит жағалауына қайта оралуымыз керек.

— Ол адам… опасыз,— деп күбірледі миссис Уэлдон.— Мен мұны сезген сияқты едім! Сен оны Негоромен сөз байласқан деп шамалайсың ба?

— Иә, миссис Уэлдон. Негоро өнебойы біздің ізімізбен келе жатты. Ол екі сұрқияны кездейсоқ жағдай кездестірсе керек. Және…

— Қашан қолға түскенде ғана болмаса, ол залымдар біздің соңымыздан қалмайтынын мен де білемін,— деді Геркулес сөзге араласып.— Мен ол екеуінің басын жарамын! — деп үстелді алып, шоқпардай жұдырығын түйе түсіп.

— Бірақ Джекті қайтер екенбіз?—деді миссис Уэлдон жұлып алғандай.— Сан-Феличедегі гациендке жетуге асығып-ақ едім. Балаға күтім керек қой!..

— Жағалауға жетсек болғаны, Джек бірден жазылып кетеді, ол араның ауасы таза,— деді Том қарт.

— Дик,— деді миссис Уэлдон,— Гэрристің бізге опасыздық еткеніне көзің жете ме?

— Иә,— жасөспірім жауапты қысқа қайырды, бұл тақырыпта сөз көбейтіп жатуды ұнатпаған еді ол.

Бала жігіт қарт негрге бір қарап алды да:

— Гэрристің опасыздығын Том екеуміз бүгін түнде әшкереледік. Егер қашып кетпегенде, өзін жайрататын едім.

— Демек, гациенд…

— Бұл маңайда ешқандай гациенд, ферма, тіптен қыстақ та жоқ! — деді Дик Сэнд.— Қайталап айтамын, миссис Уэлдон, кідірмей мұхит жағалауына жетуіміз керек.

— Келген жолымызбен бе?

— Жоқ, миссис Уэлдон. Біздер салға мініп өзен бойымен төмен ағамыз. Ағыс бізді теңізге апарады. Бұл жағдай бізді шаршатпайды және қауіпсіз сапар. Біз әлде де болса бірнеше миль жаяу жүреміз, ендігі қалған аз ғана уақытқа сізді шыдар деп…

— О, Дик, мен әлі тыңмын! —деді миссис Уэлдон көтеріңкі үнмен, өзін өзі көңілді де ширақ көрсетуге тырысып. Менің жүруге шамам келеді. Мен бөбегімді де көтеріп жүре аламын…

— Миссис Уэлдон, біздер ше, біздер не бітірмекпіз? — деді Бат ренжіген пішінмен.— Біздер екеуіңізді де көтеріп жүреміз!

— Иә, иә,— деп Остин іле түсті.— Екі ұзын сырғауылға екі таяқты көлденең таңып зембіл жасаймыз да, үстіне жапырақ төсейміз…

— Рақмет сіздерге, достарым,— деді миссис Уэлдон,— бірақ мен жаяу жүруді жақсы көремін… Жүремін де! Қане, жүрейік!

— Жүрейік! —деп Дик Сэнд жас келіншектің сөзін қайталады.

— Джекті маған беріңізші,— деді Геркулес.— Жүк көтеріп жүрмесем, тез шаршаймын.

Алып негр ұйықтап жатқан баланы ақырын ғана көтеріп алды, бала тіптен оянған да жоқ.

Мылтықтар тегіс оқтаулы, басқа қару-жарақтар да дайын. Қалған азық-түлік бір тай етіп буылған еді. Мұны Актеон арқалап алды; сөйтіп бәрінің де қолдары бос болды.

Бенедикт ағайдың арбиған ұзын аяғы болдыру дегенді білмейтін-ді, ол бүгінгі сапарға елден бұрын дайын болды. Гэрристің ғайып болғанын біле ме ол? Біледі деп айта салу ұшқалақтық болар. Бенедикт ағайдың әсіресе қазіргі уақытта Гэрриспен тіпті де ісі жоқ-ты, өйткені ол орасан зор қазаға ұшырап мүлдем қаусап қалған; көзілдірігі мен үлкейтіп көрсететін әйнегін бірдей жоғалтып сорлап еді.

Бенедикт ағайдың барынша қымбат санайтын екі құралын қонған жерде шөп арасынан Бат тауып алған, бірақ бұл жағдайды ғалым білмейтін-ді. Диктің маслихатымен Бат өзінің бұл құралдарды тауып алғанын Бенедикт ағайға айтқан жоқ-ты. Сақалды сәбидің бұдан былай тыныш жүретініне Диктің көзі жетті. Өйткені ол бейшара көзілдіріксіз көзінің алдындағыдан арыдағыны көрмейтін сау соқырдың өзі еді. Ғалымды Актеонның қатарына әкеліп тұрғызды да, оның қасынан бір қадам аттап шығушы болма деп нықыртты. Есінен айрылып еңсесі түскен ғалым қарсылық білдіруді есіне де алған жоқ, дегенге көніп, жетекке ерген соқыр сияқтанып, жолдастарына ілесіп жүре берді.

Кішкене отряд қонған жерінен он бес қадамдай ұзап шыға бергенде қарт негр тоқтай қалды.

— Динго қайда? — деп айқайлады ол.

— Бәсе, Динго қайда? — деді Геркулес.

Ол қайта-қайта қатты айқайлап итті шақырды… Сыбыс жоқ.

Дик Сэнд иттің жоғалып кеткеніне қатты қынжылды, Динго отрядқа төнген қатерді қашан да болса ескертіп тұратын сенімді күзетші еді.

— Динго Гэрриске еріп кетпеді ме екен? — деп сұрады Том.

— Гэрриске деймісіз? Жоқ… оған ермейді,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Бірақ ол Негороның ізіне тап болуы мүмкін: португалдың біздің ізімізбен келе жатқанын қашаннан берлі сезіп жүрді ол.

— Қарғыс атқан көк Дингоны көрсе-ақ болды, шамасы келсе өлтіріп тастайды, деп айқайлады Геркулес.

— Негоро Дингоны өлтірем дегенше, біздің төбет оның өзін өлтіріп тастамаса қайтсін,— деп Бат оған қарсы болды.

— Бұлай болуы да мүмкін,— деді Дик Сэнд.— Бірақ итке бола жолдан қала алмаймыз ғой. Егер Динго тірі болса бізді өзі іздеп табады, ол сондай ақылды төбет. Жүріңдер, достарым!

Күннің шыжығаны сонша, аспан айналып жерге түскендей. Таңертеңнен бастап-ақ көкжиекті қара бұлт торлап алған. Нөсер құйып келе жатыр. Күннің нөсерлеп жаумай ашыла қоятын түрі жоқ. Бір жақсы жері, ағаш арасы біркелкі салқын еді.

Қалың орманның сирей бастағаны байқалады. Әр жердей биік те қатты шөп басқан кең алаң көріне бастады. Осы алаңдардағы күрең тартқан орхидейлер, гүлдеп тұрған сарысы-көгі аралас имбирлер, үлпілдеген жайып тастаған жап-жасыл кілем сияқтанып көрінеді

Енді орман арасы адам өткісіз қалың емес, бірақ онда таң қаларлық алуан түрлі өсімдіктер бар. Мұнда аса бағалы май шығаратын пальма ағашы өскен, биіктігі сегіз — он фут келетін табиғи қоршау сияқты мақта бұталары да бар. Кейбір ағаштардың қабығын құрт тескен тесіктерден хош иісті шырыш ағып тұр. Айнала төңіректің бәріне жабайы лимон мен анар ағаштары, пальма мен делеб, баобаб, акация, мимоза ағаштары өскен. Тоғай арасында адамның мұрнын жарарлықтай бір хош иіс бар, бірақ бұл нендей өсімдіктің исі екенін ажырату қиын еді.

Жылдың жаңбырсыз құрғақ болатын маусымы еді, сонда да болса құнарлы жер сирек жауған жаңбырдан нәр алып ағаш біткеннің бәрі көздің жауын аларлықтай жап-жасыл боп жайқалып тұр.

Безгек ауруының құтырып тұрған кезі еді. Бірақ безгек болып ауырған адам, безгекті жұқтырған жерінен кетсе, жазылады депті Ливингстон. Ұлы саяхатшының бұл пайымдауын Дик Сэнд білетін-ді. Джектің безгегі ұстайтын мерзімді сағаты өтіп кетті, ал бала Геркулестің қолында тыныш жатып ұйықтай берді,—Дик Сэнд өзінің бұл үмітін миссис Уэлдонға айтты.

Отряд сақтана жүріп ілгері басты, әр жерде жаңа жүріп өткен адамның немесе аңның ізі жатыр. Бұта арасындағы жыланша ирелеңдеген жалғызаяқ жол бар жерлерде, жолаушылардың жүрісі өніп-ақ қалады. Бірақ толып жатқан кедергілерді жеңу үшін жолды саяхатшылардың өздері салуына тура келді. Кішкене отрядтың тасбақа аяңымен алға басуы Диктің жанын қинады. Шырмауық оралған ағаштардың түрі, такелажы оралып қалған кеме мачтасынан айнымайды. Көне заманның қайқы қылышы құсап кейбір ағаштардың бұтақтары иіліп қалған, оның қылыштан айырмасы тек қана дүзінде біздей өткір тікенек өскен.

Анголаның бұл бөлегін мекендейтін айуандар мен құстар неше түрлі өсімдігі сияқты сан алуан. Калың ағаштың төбені бүркеген көгілдір күмбезі астында ұшып-қонып жүрген құстардың есебі жоқ. Бірақ орман арасынан мүмкіндігі болғанынша білінбей неғұрлым тезірек өтуге тырысқан кішкене отрядтың құс атып мылтық дауысын шығаруға мүмкіндігі жоқ-ты. Бір жақсы жері, Африканың тағы аңдары соншама қауіпті болса да, жолаушыларға бірде-бірі ұшыраспады.

Керік тағы да көрінді, бірақ ол жүйрік жануарлар мына тоғайға сирек келетін адамдарды көрген бойда үркіп қаша жөнелді де, лездің арасында ғайып болды; сол күні көкжиектен бұлт сияқтанып аспанға қайта-қайта қою шаң көтеріле берді, бұл ауыр жүк тиелген арбаның сықырлай жылжығандағысы сияқты, буйволдардың топ-тобымен жөңкіле шыққандағы шаңы еді.

Дик Сэнд кішкене отрядты жылға бойлай жүргізіп, суы мол бір өзенге жеткізуге асықты. Отряд ешбір қолайсыз жағдайға кезікпей, түске шейін үш миль жол жүрді. Гэррис пен Негоро хабар-ошарсыз кетті. Динго да зым-зия жоғалды.

Отряд бамбук ағашының жыныс жеріне жетті де, тамақтанып дем алғалы тоқтады Ас ішіп отырғанда ешкім тіс жарып үндеген жоқ. Миссис Уэлдон кішкентай Джекті қайтадан өзі алып бөбегіне көз айырмай қызарумен болды. Оның асқа да мейлі шаппады.

— Миссис Уэлдон, сіз ас жеуіңіз керек,— деп Дик Сэнд қайта-қайта қиыла берді.— Ас жемей әлсіреп қалсаңыз қайтеміз? Жеу керек! Қазір тағы жүреміз, өзенге жетіп алсақ болғаны, сосын қиналмай-ақ төмен мұхитқа қарай ағамыз.

Дик Сэнд бұл сөздерді айтқанда, миссис Уэлдон тіп-тіке оның көзіне қарап отырды. Жасөспірімнің көзінде жеңімпаздық жігер мен ерліктің оты жанып тұрған. Миссис Уэлдон оған және шын берілген тіл алғыш бес негрге қарап, әлі де болса торықпау керек екендігін байқады. Иә, ол неге үміт үзе қойсын? Американың меймандос жеріндемін деп ойлайды ғой. Гэрристің опасыздығынан миссис Уэлдон қорыққан жоқ, өйткені алдағы уақытта одан келетін кесірді білмеген еді ол.

Жас келіншектің ойындағысына Дик Сэнд түсіне қойды да, оның қадала қараған көзіне кірпік қақпастан о да қарап, айтқан сөзінің шын екендігін байқатты.